Pani Gizela Fudem, to kobieta obdarzona niezwykłą pamięcią. W czasie naszych trzech spotkań w jej domu we Wrocławiu nie tylko opisała szczegółowo swoją bliższą i dalszą rodzinę, ale potrafiła także oddać klimat przedwojennego żydowskiego Tarnowa wraz z jego barwnością i różnorodnością. Pani Gizela pamięta w szczegółach zwyczaje świąteczne swojego domu rodzinnego. Od 1947 roku jest żoną pana Leona Fudema, który jest starszy od niej o pięć lat. Pan Leon też jest Żydem. To dość rzadka sytuacja społeczna w Polsce roku 2005. Dziś oboje starzy i schorowani często wspominają o jedynej córce, mieszkającej obecnie w USA. Swoją historię z czasów Holokaustu pani Gizela opowiadała już wielokrotnie, czasopismom i instytucjom polskim i międzynarodowym. W naszej rozmowie wraca do czasu swego dzieciństwa, i jest to dla niej głębokie przeżycie.
Kilka tygodniu po zakończeniu wywiadu zmarł mąż pani Gizeli, pan Leon Fudem.

Nazywam się Gizela Fudem, z domu Grünberg. Urodziłam się 24 listopada 1924 roku w Tarnowie. W Tarnowie mieszkałam do czasów wojny i jeszcze przez pierwsze dwa lata wojny. Jeżeli chodzi o rodzeństwo, to miałam brata – Mojżesza – młodszego od siebie o cztery lata, i siostrę – Taubę – starszą ode mnie, też cztery lata. Pochodzę z rodziny religijnej, nawet bardzo, mój ojciec był pobożnym Żydem z brodą, i absolutnie nie tolerował niczego, co nie było ściśle zgodne z zasadami koszerności.

Rodzina mojego ojca pochodziła z kieleckiego, z miasteczka Stopnica [50 km od Tarnowa]. Pamiętam i dziadka i babcię. Babcia miała na imię Bajla (Bela) Rywka, a dziadek był Szmul. A mój ojciec był Josef, Josef Nechemiasz. Dziadek zginął w czasie II wojny światowej, a babcia w czasie tej wojny zmarła, bo chorowała. Dziadkowie byli religijni, babcia nosiła perukę, a dziadek – taką czapkę, jak nosili Żydzi w zaborze rosyjskim, w kształcie takiego czarnego rondelka z małym daszkiem [kaszkiet]. Stopnica, to było małe miasteczko, ja tam czasem jeździłam z tatą w odwiedziny do dziadków. Dziadek był nieźle sytuowany. Miał sklep z takimi artykułami żelaznymi, to znaczy jakieś gwoździe, kosy, jakieś tam narzędzia, łańcuchy, to, co się kupowało w małym miasteczku, do którego przyjeżdżali okoliczni chłopi. Dziadkowie mieli swój nieduży dom, mieszkali właśnie za tym sklepem, nawet wejście z mieszkania też było do sklepu, i było takie duże podwórze, które sąsiadowało z jakąś wytwórnią betonów. Tam jako dziecko bawiłam się, właziłam w te rury betonowe. To pamiętam. Dziadkowie mieszkali przy rynku. I nawet pamiętam – jeden raz byliśmy u nich, kiedy akurat wypadało polskie święto ludowe i wtedy była taka atmosfera trochę grozy, bo chłopi tam nie przepadali za Żydami, wprawdzie kupowali to, co musieli u nich kupić, ale bywało różnie, bano się jakichś ekscesów [zdarzenia antysemickie często miały miejsce podczas świąt narodowych]. Więc była zamknięta okiennica w tym sklepie, i pamiętam jak nadsłuchiwaliśmy, czy jest spokojnie, czy coś się dzieje.

Tam u dziadków bardzo często bywała jedna z moich kuzynek, Sala. Ona też mieszkała w rynku, ale po przeciwnej stronie. I ona tam przychodziła pomagać coś, sprzątnąć u babci swojej, jako że była na miejscu, to im pomagała. Jej ojciec, wujek Lajbisz, starszy brat mojego ojca, był drobnym kupcem, i też tam było kilkoro małych dzieci. Wszystkich dzieci tego wujka było sześcioro, a że ciocia Chaja zmarła dość wcześnie, to część tego rodzeństwa była od drugiej matki – Perel. I średnio sytuowani byli, nie byli bardzo bogaci, ale nie było też najgorzej.

Jeśli chodzi o rodzinę mojej mamy, to bardzo słabo pamiętam babcię, dużo lepiej dziadka. Babcia Debora pochodziła z okolic Dębicy pod Tarnowem. Zmarła, jak miałam cztery lata. Miała wtedy około 46 lat. Dziadek zaś pochodził z Dąbrowy pod Tarnowem. Miał na imię Chaim. Dziadek był starszy od babci o dwa lata. To było oczywiście swatane małżeństwo, oboje pochodzili z rodzin tradycyjnych. Po śmierci babci, która umarła młodo, dziadek Chaim nadal mieszkał w Tarnowie. Pamiętam, miał długą, siwą brodę i też nosił chyba chałat. Ale z dziadkiem można było i po polsku porozmawiać, był troszkę bardziej świecki, niż ten [dziadek] ze Stopnicy. On miał za dawnych jeszcze czasów mojego dzieciństwa, które sobie przypominam, taką rozlewnię wina. Był właścicielem domu, na jednej z ładniejszych ulic w Tarnowie, na rogu ulicy Folwarcznej i Goldhammera. To był duży dom, dwupiętrowy chyba. Taki dość elegancki z przybudówkami, tam była hala rybna w przybudówce, w podwórzu był jeszcze warsztat stolarski, obok taki mały domek, w którym dozorczyni mieszkała i była ta rozlewnia wina.

Znana była u nas w rodzinie taka historia, że ja, jak byłam mała, a już chodziłam do szkoły, to jak wracałam ze szkoły, czasem wstępowałam do dziadka i ci robotnicy pozwalali mi pociągnąć trochę wina z beczki wężem gumowym. Potem nie mogłam jeść obiadu. Ale później, co już dobrze pamiętam, to widocznie gorzej mu [dziadkowi] się powiodło, bo zrezygnował z tej rozlewni, i miał już tylko taki jak gdyby wyszynk [sklep połączony z gospodą]. Taki sklep z wyjściem na ulicę i także z wejściem do mieszkania, bo mieszkał na parterze i zajmował połowę tego parteru. Tam było kilka pokoi.

Dziadek miał różne pomysły, ciągle ten swój dom przebudowywał. Po lewej stronie w klatce schodowej, jak się wchodziło, to było mieszkanie dziadka. A po prawej stronie był lokal, który wynajmowała gmina żydowska. Przez jakiś czas było tam też pomieszczenie, gdzie był ping-pong – nie wiem, do kogo to należało. I potem na piętrze jeszcze też były mieszkania. Dziadek przez długie lata był sam, dopiero niedługo przed wojną ożenił się po raz drugi. Nie pamiętam już imienia tej pani, pamiętam tylko, że pochodziła z małego miasteczka, i miała już około pięćdziesięciu lat, a wciąż byłą panną. Wiem też, że mama za nią nie przepadała, bo w ogóle uważała, że dziadek nie powinien się już żenić.

Moja mama była najstarsza z jego sześciorga dzieci. Po niej były jeszcze dwie siostry i trzech braci. Ich imiona to po kolei: Bronia, Bala, Berisch [editor’s note: zachowana pisownia niemiecka ze względu na wpływy austriackie], Średnia siostra – ciocia Bronia – wyszła za mąż za bardzo religijnego Żyda, i mieszkała w Krakowie. Najmłodsza siostra za to była taką czarną owcą w rodzinie. Miała na imię Bala. Bajla mówili po żydowsku na nią. Ona trochę komunizowała i dziadek miał z nią dużo kłopotów, bo przed każdym pierwszym majem [editor’s note: pierwszy maja – święto robotników, nielegalne w czasach II RP, było okazją do demonstracji socjalistów i komunistów nie akceptowanych przez władze] policja przychodziła ją zaaresztować. Przynajmniej na ten jeden dzień, żeby ona tam nie demonstrowała czy coś, i dziadek im wszystkim musiał wino stawiać, żeby jakoś się wykręcić. A ona, wiedząc o tym, się chowała, więc kłopot z nią miał. Ale nie wiem, czy dziadek był też tak bardzo zawzięty jak mój tata, w którego obecności zasadniczo nie bardzo wolno było za dużo o Beli mówić, ze względu na to, co później zrobiła.

A stało się tak, że wydano ją za mąż, wyswatano ją z człowiekiem który, jak pamiętam, na nazwisko miał Hermeles, a ona uciekła w dniu ślubu, już po ceremonii. I zerwała to małżeństwo, choć to był bardzo poczciwy człowiek ten, za którego ją wydano, tylko zupełnie do niej nie pasował. Bo on był bardzo religijny i spokojny, a ona to taki latawiec, wszędzie jej było pełno. No i ten jej komunizm, zupełnie też do niego nie pasował. Dziadek ją zmusił do tego małżeństwa, bo myślał, że się uspokoi, ale ona jeszcze w dniu ślubu odesłała prezenty i uciekła. Potem wyprowadziła się też z domu, gdzieś mieszkała w Warszawie, gdzieś w Sosnowcu, nauczyła się tam pielęgniarstwa, w każdym razie ona była taką trochę wyrodną córką, inną od całej rodziny. Była taka trochę wyklęta. I jak w pierwszym roku wojny ona się pojawiła u nas w mieszkaniu, to tak przyszła, żeby nie spotkać taty. Mnie ona bardzo imponowała, bo miała taki burzliwy tryb życia.

I potem ona wyszła za mąż już po raz drugi, już z własnej woli i ochoty. I tak się złożyło, że ja spotkałam tego jej drugiego męża w czasie wojny, w Oświęcimiu, przez druty w sąsiednim obozie. Ona już nie żyła wtedy. Z nimi to była cała taka historia. Oni jak jechali do Oświęcimia i wiedzieli, że do Oświęcimia, to postanowili się otruć w pociągu. Mieli synka, Jurka, kilkuletniego, sześć, siedem lat może miał ten chłopczyk. I nie mogli się zdecydować, czy dać mu truciznę i kiedy w końcu dali mu coś, to już było za późno. I ona z nim na ręce prawdopodobnie już nieżywym, została odstawiona na stronę, i poszła tak do gazu. A jej męża zostawiono, ale on był chorowity i zmarł dosłownie w przeddzień oswobodzenia Oświęcimia, nie przeżył wojny. Ale wtedy, w obozie, to on nas (ja byłam tam z moją siostrą Taubą) odszukał poprzez druty i bardzo nam pomógł. Prawdopodobnie jemu zawdzięczam, że przeżyłam. Bo ja z siostrą byłam w transporcie, który cały później poszedł do obozu – do Bełżca – z którego nikt nie przeżył. A nas on wydostał z tego transportu (o tym opowiem później). Ten właśnie przyżeniony wujek, mąż mojej cioci.

No i byli jeszcze trzej bracia mamy: Berisch, Rafael i Mozes. Najstarszy z nich – Berisch – mieszkał też w tamtej dzielnicy, niedaleko dziadka, ale w swoim oddzielnym, własnym mieszkaniu, i był też bardzo religijny. Utrzymywał się z handlu rybami, miał właśnie w domu u dziadka halę rybną. Pamiętam, że potem tak się złożyło, że jak wojna wybuchła i on uciekł do Rosji, to została jego żona, czyli moja ciocia Roza, z kilkorgiem małych dzieci, i tam jeszcze w tych pierwszych miesiącach wojny, to ona próbowała gdzieś zdobywać te ryby do sprzedaży, żeby jakoś się z tego utrzymać. I mnie tam posyłano do pomocy, szłam z dużą niechęcią, bo ja się bałam rybę żywą wziąć do ręki. A pozostali dwaj synowie pomagali dziadkowi w prowadzeniu interesu, a potem się usamodzielnili i też mieli jakąś własną firmę, też wina i wódki. Mieli klientów w różnych miastach Polski i w charakterze akwizytorów jeździli z próbkami. Oni byli przy dziadku właściwie do końca, póki nie wyjechali do Rosji, jak wybuchła wojna. A dziadek został tutaj, w Tarnowie.

Mój tato miał na imię Josef Nechemiasz, urodził się w Stopnicy. On był bardzo religijny. Chodził się modlić razem z innymi chasydami do jednego ze sztibl. Ten cadyk, to pochodził z Kołaczyc [40 km od Tarnowa] Koleszycer na niego mówili. Mama miała nawet pretensję do tych znajomych taty, że wtedy, kiedy ona go poznała, to on wcale nie był taki przesadny, owszem, był bardzo religijny, utrzymywał tradycję i to było zawsze na pierwszym miejscu, ale te różne takie rzeczy, które już graniczyły z absurdem, to, tego nie było. I później tata, zdaniem mojej mamy, wpadł w takie towarzystwo, że oni byli już wszyscy tacy strasznie święci i mieli na niego wpływ. Mamę to denerwowało, bo oni już rzeczywiście nawymyślali takie różne bzdury i tata się też dostosowywał do tego. Na przykład w sobotę w ogóle nie można było się czesać! Ja też ich nie lubiłam. Taki jeden z nich – pamiętam – przychodził do nas do domu. On miał długą brodą, taki straszny chasyd był. Zawsze skorzystał z okazji, żeby mnie uszczypnąć gdzieś w ramię, jak przechodził. I strasznie go nie lubiłam za to. Jak on przychodził, to ja uciekałam.

Tato zajmował się w życiu różnymi sprawami. Czasu dużo to on nie miał, zawsze był zajęty, bo nam się nie przelewało. Jak z tym winem mu nie wyszło, to później miał ze wspólnikiem taką mleczarnię koszerną. Kilka ulic od nas w piwnicach jednego domu to miał. To była taka mleczarnia, gdzie trochę hurt był, trochę detal. Dostarczało się do sklepów ser i masło, ale też sprzedawało się detalicznie. Mnie od czasu do czasu, jak pamiętam, też tam posyłano. Żeby w tym czasie, jak tata szedł na obiad, albo jak musiał gdzieś wyjść, żeby ktoś został w sklepie i sprzedawał to mleko. W lecie to sprzedawano też chude mleko, bo się na nim robiło farbę i malowało mieszkania. Pamiętam takie jakby beczki obrotowe, w których robiło się masło i sery. Pamiętam, że był taki rok, że było bardzo dużo tego sera. Bo tata miał umowę z dworami w okolicy, w promieniu iluś tam, kilkunastu – kilkudziesięciu kilometrów. I przywożono stamtąd to mleko i umowy na ogół były takie, że trzeba było brać całe mleko, jak krowy były na świeżej paszy, mimo że było go trochę za dużo. Bo umowa była na całość, na wszystko, co dostarczali w całym roku. I pamiętam, że był taki okres, kiedy się nafabrykowało tego sera, i nie było zbytu. I jeszcze trzeba było wywozić ten ser gdzieś za miasto i topić go gdzieś w jakichś dołach, bo nie wolno było go wyrzucać, bo przecież to się psuje, a nie było co z nim robić.

I dopiero w ostatnim roku przed wojną, to zawarł tata umowę z kimś, kto pod Krakowem produkował surowiec do wyrobu kalolitu. To było coś takiego jak plastik teraz. To było produkowane z tego mleka, tylko trzeba było je przedtem odpowiednio spreparować. To mleko po spreparowaniu wyglądało jak gotowany ryż i to się w beczkach woziło tam w stronę Krakowa. Do tego się i tak dokładało, ale zawsze lepiej niż wszystko stracić. I z tego kalolitu robiono jakieś takie klamerki do pasków, jakieś okucia do szaf, takie trochę przezroczyste to było. Więc pamiętam, że był to taki bardzo kiepsko prosperujący interes. Ale jakiś rok czy dwa przed wojną, tata zrezygnował z tej mleczarni, o której mówiłam wcześniej. Ukończył taki kurs serowactwa i mleczarstwa, jakoś tak dziwnie się to nazywało, trzeba było zdać egzamin. I założył dużą mleczarnię na ulicy Folwarcznej z jeszcze kilkoma mleczarzami, właściwie z takimi, którzy przedtem nosili mleko po domach, w bańce, z furmanką i z koniem i wozili to mleko do domów. I w jakiś tam sposób tata się nimi skontaktował. A że był jedyny, że tak powiem gramotny [piśmienny, zaznajomiony z rachunkami] pomiędzy nimi, to zrobili go kierownikiem. To byli prości ludzie, ale za to mieli swoją klientelę, do której to mleko wozili, a także jakieś tam swoje dwory, w których brali to mleko.

Wynajęto duży lokal na ulicy Folwarcznej, przystosowano go do takiej mleczarni, i to była jedyna duża mleczarnia koszerna w Tarnowie, gdzie przerabiano na pewno więcej jak tysiąc litrów mleka na ser, masło i na te inne produkty. Tam były cztery duże pokoje, w których stały nowoczesne maszyny. Stamtąd sprzedawano to dalej do sklepów, do barów, do jakichś takich sklepików ogólnospożywczych, gdzie także było masło i ser. Oni zaopatrywali też jakieś takie małe cukierenki. Można było też na miejscu kupić ich wyroby. Tak wspaniale to nie prosperowało, ale już jakoś to było, można się było z tego utrzymać. Tata prowadził księgowość. On był tym, który miał zezwolenie, bo w tym czasie już bardzo trudno było dostać zezwolenie na prowadzenie tego rodzaju sklepu [1]. A pamiętam, że konkurencyjna duża firma, ale nie żydowska, była w Tarnowie, nazywała się chyba „U Zośki”. Tylko te dwie mleczarnie miały zezwolenie od władz miejskich, a właściciel czy kierownik takiej mleczarni musiał mieć albo ukończoną odpowiednią szkołę, albo przynajmniej właśnie ten kurs, który mój tata robił. Ich tam chyba pięciu było, tych wspólników, którzy mieli swoich klientów. Oni dalej dostarczali mleko do mieszkań i dodatkowo na zmianę pomagali w pracy, oni albo ich żony, bo to trzeba było to mleko wirować, ser był robiony, masło i jeszcze maślanka była w sprzedaży.

Tata był znaną marką, był bardzo szanowanym i lubianym człowiekiem i nawet czasem, jak gdzieś były jakieś spory między Żydami, a nie chcieli tego załatwiać w sądzie, tylko między sobą, to on był takim rozjemcą. Poza tym wiedzieli, że się zna na księgowości, więc cieszył się dużym zaufaniem. Pieniędzy nie miał, ale szacunek miał.

Nie miał za to w ogóle czasu i pamiętam, że dzieci bardzo czekały na Purim, dlatego, że Purim, to było takie święto, że tata był w domu, w każdym razie po południu można było z nim powiedzmy pograć w jakieś warcaby czy o czymś tam porozmawiać, miał dla nas czas. A tak, to był zawsze bardzo zajęty, poza tym chodził na te wszystkie modlitwy i na tę ranną i na tą wieczorną musiał zawsze zdążyć – to zajmowało też i czas, i rozcinało ten dzień, także późnym wieczorem zawsze wracał. Zmęczony już był wtedy, i nami się nie zajmował. Dzieci więc zawsze czekały na jakieś takie święta, kiedy nie obowiązywały tak bardzo te wszystkie rygory, bo prędzej można było wtedy dorwać tatę.

W Szabas tato nie pracował, ale się z kolei dużo modlił. I tak szedł zawsze późnym popołudniem w piątek do sztibl, zależnie od tego, kiedy tam odpowiednio te gwiazdy się zapalały. Bardzo często przyprowadzał jeszcze później po tej modlitwie do domu jakiegoś gościa na kolację. Zwykle nawet bez uzgodnienia, ale to był taki anojrech [editor’s note: an ojrech, czyli gość w wymowie aszkenazyjskiej, hebr. oreach, orchim] to się nazywało, to znaczy gość. Zwykle to był jakiś młodzieniec, który nie miał rodziny albo gdzieś tam się uczył, chodził do jakiejś jesziwy czy gdzieś, i na tę sobotę się go zapraszało. Pamiętam, że raz mama się gniewała, bo jej tata nie uprzedził, nie powiedział, że przyprowadzi takiego gościa w danym dniu. A to wprawdzie – jak nas było pięcioro – to pięć czy sześć to już nie ma takiej dużej różnicy, ale zawsze chciałaby wiedzieć.

Mama moja była wysoką blondynką. Właściwie była tego samego wzrostu, co tata. I nie nosiła peruki, podobno zaraz po ślubie, to nosiła taką jak gdyby treskę nałożoną na krótko podcięte włosy, żeby było tak: i wilk syty i owca cała. Żeby się nazywało, że ma perukę i żeby to nie była peruka. Miała ładne blond włosy, tata był brunet, mama była blondynką, więc nosiła tę niby perukę, podobno przez dwa, trzy lata, ja już nie pamiętam tego, z opowiadania wiedziałam. Natomiast jak ja już pamiętam mamę, to miała swoje własne włosy, co już było wielkim ustępstwem, jeżeli chodzi o to środowisko, ale zawsze miała coś na głowie, albo jak na zewnątrz to jakieś kapelusze albo chusteczkę. W domu chyba nie miała tego, bo pamiętam, jak miała włosy, zawsze miała krótko podcięte i gdzieś tam schowane, tak żeby nie budziły podejrzenia czy to własne czy nie własne, żeby tam się nikt nie czepiał. Mama była przesadnie czysta i bardzo dbała o to mieszkanie i trzeba było wciąż zamiatać i froterować te podłogi i jeżeli chodzi o takie rzeczy, to mogła to nawet i w sobotę robić, tylko oczywiście, żeby tata nie widział. Bo pod tym względem, to szabat był ważniejszy. Więc była pod tym względem troszeczkę bardziej świecka. Mama mówiła na co dzień po polsku i płynniej mówiła w tym języku niż tata. Tata robił czasem jakieś błędy gramatyczne, mama nie. To było jednak troszkę inne środowisko i czytała, może nie jakąś taką bardzo poważną literaturę, ale czytała od czasu do czasu, miała tam jakieś książki w języku polskim. Gdzieś je od kogoś pożyczała, jakaś ciocia była czytająca, więc tam się zamieniały, czy coś takiego. Myśmy przynosiły z biblioteki polskie książki. I ja i siostra należałyśmy do biblioteki. Ja należałam do takiej biblioteki TSL, Towarzystwo Szkół Ludowych to chyba było. Ja tam wypożyczałam, wiem, że tak z trudem sobie to wywalczyłam, bo to tam trzeba było płacić wpisowe – złotówkę zdaje się miesięcznie – a nam się nie przelewało. Więc mama czasem te książki czytała, a tata jak wiedział, że my coś mamy nowego, jakąś książkę, to zawsze ją brał, przeglądał, bo interesował się, co czytamy. Ale sam to specjalnie nie czytał. A mama po żydowsku umiała czytać, i czasami czytała też jakąś książkę napisaną w jidysz.

Mama nie pracowała osobno, tylko pomagała ojcu. Przede wszystkim w sklepie, zwłaszcza z początku jeszcze, to znaczy w tej mleczarni w piwnicy, tam gdzie był tylko jeden wspólnik. To mama tam bardzo dużo czasu spędzała no i poza tym robiła zakupy, w domu gotowała, pilnowała. Także właściwie była zajęta, za dużo nie miała czasu na pogaduszki. Na sobotę to czasem chodziła do swojej cioci Frymy, żony Majera Muschela, [editor’s note: zachowana pisownia niemiecka ze względu na wpływy austriackie], młodszego brata dziadka. Ta ciocia to była mniej więcej w jej wieku, niedużo starsza. Mieszkali na Placu Rybnym. To chodziła tam z wizytą, nawet nas czasem zabierała. Jakie miała jeszcze inne zajęcia? Wiem, że na przykład pomagała siostrze ukrywać przed Tatą jej wyjścia na lód, to znaczy na łyżwy, co w ogóle było nie do pomyślenia. Tata nigdy by się na to nie zgodził, bo to było całkiem nie koszerne – towarzystwo jakieś takie dziwne i tam tańczyli, muzyka grała i tak poubierani byli – to nie wchodziło w grę. Wszystko było w tajemnicy przed tatą. Łyżwy siostra miała schowane u jakiejś koleżanki, i jak miała iść na ten lód, to wstępowała tam i tam dopiero je zabierała, a mama tego wszystkiego pilnowała.

Jeśli chodzi o wykształcenie, to mama chodziła do jakiejś szkoły, chyba do handlówki. Ale nie wiem, jak się to nazywało. Wiem, że na wewnętrznej stronie skrzydła szafy wisiała jedna fotografia mamy w takich wysokich, sznurowanych butach aż pod kolano, wtedy widocznie były takie modne i w plisowanej spódnicy, w takiej bardzo ładnej bluzce z zakładeczkami. Mama mówiła, że to było na jakimś tam kursie, na który chodziła. Ale mama bardzo młodo wyszła za mąż, bo jak miała dziewiętnaście lat. Potem zaraz urodziła się moja siostra Tosia [editor’s note: polskie zdrobnienie od Tauba] Jak moja siostra już była na świecie, mama wtedy chorowała bardzo, po urodzeniu siostry. Wysyłali ją do Karlowych Warów, to się nazywało Karlsbad [ok. 500 km na zachód od Tarnowa, dziś Republika Czeska], była tam dwa razy. Ta moja siostra też chorowała strasznie dużo jako małe dziecko, więc mama nie miała tak właściwie za dużo potem czasu na uzupełnianie wykształcenia.

Mama mówiła po niemiecku. W czasie pierwszej wojny światowej jej rodzina uciekła z Tarnowa do Wiednia, i prawdopodobnie wtedy mama doszlifowała ten niemiecki. Widocznie się trochę sama uczyła, ale mówiła ładnie i to z wiedeńskim akcentem, o czym mieliśmy okazję się przekonać w czasie drugiej wojny. Jak byli u nas Niemcy, to mama, jak tam się zdarzyło, że jakiś Niemiec przyszedł kiedyś do mieszkania, to mama z nimi rozmawiała. Ona była najstarsza z rodzeństwa – urodziła się w 1901 roku, więc opiekowała się młodszą siostrą Brajndlą tam w Wiedniu. Ja i siostra lubiłyśmy, jak mama opowiadała o Wiedniu, bo oni byli chyba tam ze dwa lata zanim wrócili. Opowiadała o takim Riesenrad. [editor’s note: niem. Riesenrad, atrakcja turystyczna Wiednia, konstrukcja pionowo osadzonego koła z wagonikami, dająca turystom możliwość podziwiania widoków miasta z wysokości 65 metrów.] Było to takie ogromne koło, karuzela pionowa taka, i ona tam chodziła na tę karuzelę i prowadziła tam swoją siostrę. To, że rodzice znali niemiecki wyszło jeszcze w innym czasie. A mianowicie pamiętam, że znalazłam w dolnej szufladzie szafy wstążeczką przewiązaną taką paczkę listów i widziałam, że po hebrajsku były i po niemiecku niektóre. To były listy, które moi rodzice pisali do siebie, jak jeszcze byli zaręczeni.

W domu, pamiętam, myśmy mieli przed wojną służącą, taką pomoc domową, Polkę. Przez długie lata była jedna, którą moja mama wzięła jako młodą dziewczynę, miała może kilkanaście lat. Dostała się najpierw do takiej polskiej sąsiadki nad nami i tamta ją szykanowała, bardzo niedobra dla niej była. Mama ją kiedyś zastała w piwnicy, tam, gdzie mieszkał dozorca. Ona do niego się schroniła, bo ją wyrzuciła tamta sąsiadka z góry. W każdym razie mama ją wzięła i przyuczyła ją do wszystkiego tak, że ona nie pomieszała trefnego z koszernym. Pochodziła gdzieś tam spod Zakliczyna, z Wesołowa [23 km od Tarnowa]. I była u nas przez długie lata. Nauczyła się wszystkiego i stała się później taka światła i elegancko ubrana, że jak na przykład do mnie przychodziły koleżanki, takie, które rzadko przychodziły, to z daleka myślały, że to jest mama moja. Maryna – bo tak miała na imię – przyszła do nas, jak miała jakieś czternaście lat, a odeszła to miała chyba dwadzieścia siedem. Odeszła w końcu, bo miała brata księdza, który ją dłuższy czas buntował, żeby już odeszła i wziął ja do siebie. Tam musiała najpierw się nauczyć gotować normalnie, bo to u nas się robiło takie żydowskie potrawy, a ona się musiała nauczyć schabowego. Więc musiała tam przejść jakiś kurs i potem służyła jemu za gospodynie, on tam gdzieś dostał jakąś parafię i ona do niego poszła. Do tej Maryni byłyśmy tak przywiązane jako dzieci, że jak się budziłyśmy, to nie wołałyśmy do mamy, tylko do Maryni. Ona była z ubogiego domu, miała bardzo dużo rodzeństwa, przyjeżdżał do niej czasem ojciec ze wsi, po coś tam do Tarnowa, także myśmy nawet go poznały. A jak na święta jeździła do domu, to u nas się piekło dla niej takie ciasteczka z dziurką do powieszenia na choince. A po niej mieliśmy jeszcze jedną dziewczynę, taką Wisię, też Polkę. Ona została już do czasu wojny, ale do niej już się tak nie przywiązaliśmy.

Święta w domu pamiętam chyba wszystkie. Najbardziej to Pesach. U nas się mówiło Wielkanoc. Pamiętam, że moja córka bardzo się zdziwiła, kiedy ja tak powiedziałam o Pesach, bo ona zawsze kojarzyła, że Wielkanoc to jest ta prawdziwa polska Wielkanoc. Natomiast nie wiedziała, że w naszych stronach tak się mówiło. Wtedy się odbywały straszne porządki, takie, że trzeba było wszystko na drugą stronę przewrócić, wszystko wymyć i wyszorować. Był cały komplet garnków i talerzy i filiżanek, wszystkich naczyń i sztućców, który przez cały rok stał zapakowany częściowo w pokoju za lustrem, a częściowo na strychu. I tego cały rok nie można było tego używać, tylko i wyłącznie na te Święta Wielkanocne. Bardzo ładne były filiżanki pamiętam, zupełnie inne niż te, które były na co dzień. I zanim to wszystko się wyjęło i ułożyło, to trzeba było wszystkie kredensy i szafki wyszorować. Wykładało się czystym papierem, żeby to nie miało styczności, nawet na parapecie leżał specjalnie papier, żeby kruszynki nie było. No, a tej reszty prowiantu, która była w domu nie wolno było używać – to się nazywało humyc [humec]. Odbywała się taka ceremonia, że sprzedawało się humyc komuś tam [nie-Żydowi], a potem się od niego po świętach odkupywało. No to był dozorca, który hurtowo kupował ten humyc, bo nie był Żydem. On z całego domu skupował to, i nawet tego nie widział w ogóle, bo ten humyc zostawał w naszych domach, ale on dostawał później pięćdziesiąt groszy za tą usługę. Oczywiście to kupował i potem z powrotem odsprzedawał, żebyśmy na czas świąt nie mieli nic, co nie jest świąteczne.

Pamiętam jeszcze, że jako dziecko nie mogłam zrozumieć, jak po takim gruntownym sprzątaniu potem tata chodził z takim pędzelkiem, jak czasem używają gospodynie do posmarowania ciastka żółtkiem [gęsie piórko], i szukał, czy jeszcze gdzieś nie ma jakiegoś kawałeczka bułki czy chleba. Mama potem do niego mrugała, i pokazywała gdzie [szukać], i tata znajdował. W kilku miejscach znajdował, a ja nie mogłam zrozumieć, jak po takim sprzątaniu jeszcze mógł znaleźć. A to mama podkładała, bo taki był zwyczaj, że podkładała gdzieś i mówiła mu od razu, gdzie, pod tą szafą, czy w tamtym kącie, czy jeszcze gdzieś, że leży ten humyc i tata miał taką specjalną szufelkę tekturową, tym pędzelkiem zmiótł ładnie to wszystko na tą szufelkę, i później to się paliło.

Natomiast mace to piekło się specjalnie u jakiegoś zaufanego piekarza, że one były w stu procentach pewne [koszerne]. I mimo to tata tych mac nie jadł. Tata miał jeszcze inne mace, które były z takiej razowej mąki. One się nazywały jakoś tak szmilemace. [editor’s note: dokł. szmiremace (DLA TLUMACZKI Shemurah Matzah), to przeważnie ręcznie wyrabiana maca, wypiekana pod szczególnym nadzorem [rabina] przez cały proces produkcji. M.in. wszystkie naczynia używane do jej wyrobu muszą być myte i suszone dokładnie co 18 minut, czyli czas po jakim według prawa halachicznego rozpoczyna się fermentacja]. Specjalnie były pieczone. Zbierało kilku takich chasydów i piekli je. Niesmaczne były moim zdaniem te mace. Wiec tata jadł te swoje mace, znaczy się te nasze nie były niekoszerne, można je było położyć na stole obok tamtych. Nie jadł też rozdrobnionej macy i wrzuconej na przykład do rosołu czy do czegoś. Nie wolno było [macy] namoczyć.

W Pesach musiały dzieci w dzień się troszkę przespać, czego, pamiętam, nie znosiłam, bo ja nigdy nie lubiłam w dzień spać. A to trzeba było, żeby później nie drzemać, bo to do późna w nocy się siedziało przy stole. Więc ja oszukiwałam, że się kładę spać, bo nie lubiłam bardzo tej drzemki. Potem, w czasie kolacji sederowej, stół był przesunięty do łóżka, bo to trzeba było spożywać tę kolację opierając się łokciem, tak jak gdyby na leżąco. I potem były te pytania – kaszes [editor’s note: rodzaj pytania talmudycznego zadawanego rabinowi; pytania zadawane w czasie Pesach bardzo rzadko nazywane były kaszewami, raczej mówiono: cztery pytania]. Najpierw to ja odpowiadałam, a potem to już mój braciszek. Musiały być wszystkie dania tak, jak Pan Bóg przykazał. Było przypalane jajko na ogniu, było trochę chrzanu, i różne inne potrawy. Był też specjalny talerz z takimi wgłębieniami, w każdym wgłębieniu była odpowiednio potrawa. Tata chował gdzieś macę i szukało się tej macy, a kto znalazł, to coś tam dostał. Ta maca to się nazywała afikojmy [afikomen]. To tata gdzieś tam włożył pod poduszkę albo coś. Tak włożył, żeby dzieci mogły znaleźć. Jak już byłam trochę większa, to pozwalałam, żeby brat znalazł. A zresztą to, co dostawałyśmy w nagrodę, to byśmy i tak dostały, bo na święta wielkanocne, na Pesach, to zwykle dostawałyśmy albo jakieś nowe buciki, albo jakieś nowe pończochy, które i tak były potrzebne. Zawsze coś nowego trzeba było mieć na te święta. To już była reguła.

Ojciec pilnował wszystko, żeby noc sederowa była taka, jak trzeba. Nosił białą koszulę, taką na odzież, przewiązany był w pasie, a jak zmawiał tę modlitwę dla Eliasza, to się otwierało drzwi na ganek, żeby Eliasz mógł wejść, bo on ma wejść i upić z kielicha. I był specjalny kielich dla Eliasza.

Na Purim było zawsze przebieranie, i z ostatnich lat, co ja pamiętam, to że twardo przebieraliśmy mojego brata Mojżesza na [za] dziewczynkę. Nie wiem skąd, ale znajdowaliśmy w domu takie długie pasma materiału, to się z tego robiło jak gdyby warkocze. Wpychało mu się takie dwa warkocze, ubierało mu się chusteczkę, buzię miał rzeczywiście jak dziewczynka, taką okrągłą. A w ogóle, to cała rzecz polegała nie tyle na tych zabawach, tylko na tym noszeniu słodkich podarków, na talerzyku przykrytym serwetką. Był cały wykaz osób, którym się to nosiło i od wielu, przeważnie od tych samych, dostawało się też. Cała ta sprawa z podarkami wyglądała tak, że na dwóch łóżkach – mamy i taty – zsuniętych i nakrytych czystym obrusem, czy prześcieradłem, układało się te wszystkie słodycze i różne ciasteczka jakieś, owoce, czekoladki, które później stanowiły taki zestaw. I potem się to brało i porcjowało. Były też podarki dla niektórych nie-Żydów, ale to już była butelka wina, jakaś elegantsza czekolada czy coś. Bo oni wiedzieli, że my mamy takie święta, więc to się nosiło w charakterze takiego podarku. Zawsze było to jakieś przypomnienie o sobie, czasem były takie układy, że komuś tam chciało się zrobić przyjemność. Dla wszystkich znajomych, przyjaciół, krewnych, robiło się te porcje. Tego było mnóstwo, na trochę głębszym talerzyku układało się wszystkie słodycze, nakrywało się ładnie czystą serwetką i tą serwetkę ściągało się pod spodem, pod talerzem, związywało jakoś, i z czymś takim się chodziło. I to zanosił albo mój braciszek Moniu [Mojżesz], albo ja. Poza tym czytało się w domu megile [Megilat Ester] i mój brat miał taką grzechotkę [kołatka], którą, jak się tak zakręciło, to ona grzechotała. I za każdym razem, jak tata wymawiał słowo Haman, to on tym grzechotał. Poza tym brat miał takie dryjdel [dreidel, bączek], to się nazywało, to znaczy to była taka ołowiana kostka na nóżce, która z obu stron miała jak gdyby uchwyty. Za tą górną część się trzymało, i jeżeli ktoś był już wprawiony i przekręcił, to ona wirowała przez jakiś czas, taki mały bączek. I pamiętam, że to był jedyny dzień w roku, kiedy tata grał z nami albo w domino albo w jakieś warcaby lub w loteryjkę. I byłyśmy w siódmym niebie, bo strasznie lubiłyśmy, jak tata z nami się bawił, bo tak, to nie miał nigdy na to czasu. Oprócz tego wszystkiego, były jeszcze pierogi z mięsem na obiad, i takie trójkątne jagodzianki [słodkie bułki z dżemem]. Był taki zwyczaj, że się mówiło na to humentaszen. U nas się nawet nie mówiło na to humentaszen, ale ja tę nazwę znałam.

Na te wszystkie święta, to nie chodziliśmy do synagogi, tylko do tego sztiblu nieszczęsnego, gdzie zawsze chodził tata. Brzydkie to było bardzo. Na górze był taki balkon, gdzie kobiety były. A na dole byli mężczyźni. Pamiętam, że tata zabierał nas tam na Jom Kipur, i chyba na Rosz Ha Szana też. A tak, w jakieś inne święta czy w sobotę, to miałyśmy nasze modlitewniki i należało się modlić w domu. I ja z czasem to zaczęłam po prostu oszukiwać. Przeczytać to ja umiałam, bo się uczyłam, natomiast nie rozumiałam tekstu i nie powiem, żeby mnie pasjonował, nie zależało mi na tym. Ale przez pewien okres jeszcze, zanim tak zaczęłam się buntować, to mówiłam kilka takich modlitw, które miałam zaznaczone w moim modlitewniku. To należało odmówić w każdą sobotę rano, znaczy jak tata był w bożnicy, i jak wracał, to się zawsze pytał, i to było najgorsze, bo ja nie chciałam kłamać. Więc, żeby tak było krakowskim targiem, żebym nie musiała powiedzieć kłamstwa, to ja tam kawałeczek odbębniłam i jak się pytał, czy się już modliłam, odpowiadałam: tak. I to nie było już pełne kłamstwo, bo ja coś tam przejrzałam.

Na Jom Kipur był post i pościli oczywiście rodzice i myśmy pościły, braciszek do wojny to był za mały, żeby pościć i dopiero w czasie wojny chyba zdążył jeden raz pościć. Bo on jak zginął, to nie miał jeszcze czternastu lat, a zaczął przy trzynastu, więc ten jeden raz pościł. A tak, to się pościło i oczywiście i tata i mama pościli. Dzieci, jak były mniejsze, to pościły pół dnia tylko, a potem normalnie jadły, tylko dzieci miały ambicje, żeby pościć [cały dzień], potem się tym chwaliły. Później wieczorem była bardzo uroczysta i syta kolacja. Natomiast mieliśmy sąsiadów takich, którzy byli tak już fanatycznie religijni, że, ten sąsiad i jego żona chyba też, to nie tylko, że pościli, ale nie przełykali nawet śliny, jak im się zebrała ślina, to wypluwali ją. Żeby nie było, że coś piją.

Na Chanuka był taki świecznik, na oliwę. To była taka menora i ona miała kubeczki, do których wlewało się oliwę, knot się kręciło z waty i tam się go wsadzało. Codziennie więcej było tych knotów. I to [świecznik] stało w oknie. I pamiętam, że raz przewróciłam to, i wylałam na sukienkę tę oliwę i nigdy nie puściła. Nie dało się tego wyprać. Mama była zdenerwowana. Ale Chanuka to było takie lżejsze święto, pamiętam, że coś tam zawsze dostawałyśmy, ale raczej nie pieniądze, tylko jakieś przedmioty, może coś z odzieży czy coś.

Na wakacje jeździliśmy do Ciężkowic, lub do Muszyny [Ciężkowice – 26 km od Tarnowa, uzdrowisko Muszyna – 75 km od Tarnowa], wszystko w Małopolsce. Jeździliśmy wtedy z rodzicami i mamy dwa lata młodszą siostrą, ciocią Bronią. To ta ciocia, która mieszkała w Krakowie. Była też w Ameryce jeszcze wtedy, przed wojną, ale wróciła. Ona miała syna, który był mniej więcej w moim wieku, gdzieś tam o pół roku młodszy. Pamiętam, że nawet w jednej z tych miejscowości wlazłam do głębokiej wody i tonęłam. I trzeba mnie było ratować, więc wyciągnęli mnie za włosy. To było takie letnisko. Jeździło się z pierzynami, naczyniami, z jakimś ogromnym bagażem. Tata w ogóle z nami nie jeździł, jak to było gdzieś bliżej, to przyjeżdżał na sobotę i niedzielę. Bo w niedzielę sklep też musiał mieć zamknięty. A tak, to nie jeździł z nami. Nie wiem nawet, u kogo on się w tym czasie stołował, może gdzieś u rodziny mamy, gdzieś w Tarnowie. A my wynajmowaliśmy całą taką chałupę, bo tak wynajmowali ci chłopi, a sami gdzieś mieszkali w szopie, czy gdzieś się wyprowadzali. I nawet, o ile się nie mylę, to razem z nami była ta Marynia, do pomocy, bo tam się gotowało. To wszystko było ładnych kilka lat kilka lat przed wojną.

A później już rodzice nigdzie nie wyjeżdżali, a myśmy wyjeżdżały na kolonie. To były kolonie z takiej szkółki Bais Jankow [Beit Jaakow [2], do której chodziłam razem z siostrą. One były bardzo tanie, bo to wynajmowało się jakieś takie chałupy u chłopów i spało się na podłodze na siennikach. I była kuchnia oczywiście koszerna. Brało się ze sobą kucharkę, chodziło się na wycieczki, nawet pamiętam, że do Poronina [104 km od Tarnowa] była jakaś wycieczka. Ja dwa razy byłam na takiej kolonii, to znaczy pierwszy raz to mnie zabrano tylko z łaski, dlatego że miałam starszą siostrę, bo sama byłam za młoda na to. Nie przypominam sobie na tych koloniach jakiegoś takiego specjalnego programu o tradycjach żydowskich. Wiem, że miałyśmy bardzo miłą wychowawczynię i wszystkie te dziewczynki były wręcz zakochane w niej. Były takie szczęśliwe, jak ona spojrzała na nie w ogóle. Pochodziła z Krakowa. Ja ją niemalże kochałam, nazywała się Rajza Klingier. Te zajęcia w Bais Jankow były płatne, ale dużo nie kosztowały. Były tam same dziewczyny. Uczyłyśmy się pisać i czytać w jidysz, były też zajęcia z historii Żydów, i coś też z religii. Chodziłyśmy tam z Tosią, trzy razy w tygodniu.

Do szkoły chodziłam normalnej – powszechnej, polskiej. Ale były tam dzieci polskie i żydowskie. Tak się złożyło, że mieszkaliśmy właściwie naprzeciw budynku szkolnego, z tym, że w tej szkole mieściły się dwie szkoły. I tam była szkoła imieniem Słowackiego i druga imieniem Królowej Jadwigi. Ja chodziłam do Królowej Jadwigi, to nie było całkiem naprzeciw, tylko trzeba było obejść ten budynek z drugiej strony. A zaczęłam chodzić do szkoły, jak jeszcze nie miałam sześciu lat, bo siostra moja tam chodziła i kilka lat wcześniej tę szkołę kończyła moja kuzynka o tym samym co moje nazwisku. (Ona mieszkała później w Łodzi, ale w tym czasie mieszkała jeszcze w Stopnicy, a tam była sześcioklasowa szkoła i ona żeby skończyć siedem klas, to tą siódmą klasę robiła w Tarnowie). A że kuzynka sobie bardzo dobrą opinię wyrobiła i moja siostra też, to udało mi się wyprosić tam, żeby mnie wzięli wcześniej. Najpierw to ja tam przychodziłam, jak dzieci się bawiły na podwórzu szkolnym, to tam wymachiwałam rękami też, jak miały gimnastykę. Także nie miałam jeszcze trzynastu lat, jak skończyłam i później poszłam do jednorocznej handlówki.

W szkole powszechnej nauczycielami byli w większości Polacy. Tylko religii uczyła Żydówka, pani Taubeles się nazywała. Bo na religię to chodziłyśmy oddzielnie, gdyż łączono klasy – z dwóch szkół wszystkie Żydówki razem [chodziły]. A religię dla nie-Żydówek prowadził ksiądz. Antysemityzmu w szkole raczej nie doświadczyłam, były może czasami jakieś drobne nieprzyjemności. Były nauczycielki, które czasem którejś z nas dokuczyły, ale to na ogół się łączyło z tym, że jak się któraś gorzej uczyła, czy była z jakiegoś bardziej zaniedbanego domu, to przy okazji jej jeszcze wypomniano, że jest Żydówką. Między dziewczętami także antagonizmów nie było. Wielkich przyjaźni na ogół też nie. Po prostu nas było chyba ze trzydzieści Żydówek tam, więc naturalnie wszystkie moje bliższe koleżanki to były Żydówki. Z drugiej jednak strony w tej klasie, w której ja byłam od piątej bodajże klasy, chodziła ze mną dziewczynka – Polka, której właściwie zawdzięczam uratowanie życia w czasie wojny. Ja się specjalnie tak z nią nie przyjaźniłam, ale tak się złożyło potem, że ją spotkałam, i powiedziałam, że chciałabym się wydostać z getta. I ona mi to umożliwiła, u niej byłam parę tygodni po aryjskiej stronie. Ona się nazywała Gabriela, ale wszyscy mówili na nią Ela. Ale o tym jeszcze opowiem. Do tej powszechnej szkoły ja nie chodziłam w sobotę, ale tam to było tak: gimnastyka, śpiew, tak celowo, bo było nas właściwie w klasie pół na pół mniej więcej Żydówek i nie-Żydówek. Tam to nie miało żadnego większego znaczenia, ja się bardzo dobrze uczyłam i w ogóle nikt nie wymagał, żebym chodziła w sobotę. Po skończeniu szkoły powszechnej, tak jak mówiłam, poszłam do handlówki.

Ta handlówka, to była taka szkoła, ona się bodajże nazywała przysposobienia kupieckiego czy coś takiego. Powstała jakiś rok czy dwa lata wcześniej, gdzieś w 1935. Żydowscy nauczyciele stworzyli takie stowarzyszenie i ta szkoła, to już była prywatna i nie w mojej dzielnicy. Ona była jednoroczna jeszcze w tym czasie [kiedy p. Fudem się tam uczyła], potem miała być dwuletnia. A zaczęłam tam chodzić, dlatego że nie mogłam chodzić do handlówki, do której chodziła moja siostra. Moja siostra skończyła trzyletnią [szkołę] po siedmiu klasach, czyli to było tak prawie, jak gimnazjum. Ale nie przyjmowali już wtedy bez sobót. Trzeba było już chodzić [do szkoły] w sobotę. Moja siostra jeszcze skończyła ją, bo miała koleżankę, nie-Żydówkę, która po szkole w sobotę do siostry przychodziła. Idąc do domu wstępowała do nas. Ta koleżanka zostawiała jej zeszyty, jakieś notatki. Czasem przychodziła do siostry w niedzielę i przekazywała jej, co trzeba nadrabiać. I to tak było, że w tę sobotę to były właściwie bardzo ważne przedmioty, w tej handlówce. A potem to w ogóle zrobiono czteroletnią szkołę z maturą, więc już nie było żadnej litości, trzeba było chodzić w sobotę, więc dla mnie odpadało, bo ojciec nigdy by się na to nie zgodził.

Z przedmiotów, to ja we obydwu szkołach właściwie najbardziej lubiłam zawsze matematykę, to znaczy to się nazywało rachunki. Ale także i język polski, tylko nie przepadałam za historią. Nie pamiętam, czemu nie znosiłam historii, najprawdopodobniej przez nauczyciela. Ale już nie pamiętam, kto mnie uczył, przeważnie to były same panie. Z nauczycieli, to pamiętam jedną panią – chrześcijankę – panią Witekównę. Ona potem wyszła za mąż, i nazywała się Prażuchowa. Byłam jeszcze w tej pierwszej klasie, i pamiętam, że już trochę czytałam i pisałam, więc w pierwszej i w drugiej klasie pani Witekówna, która mnie na tyle lubiła czy faworyzowała, że mogłam do niej przychodzić do domu, pożyczała mi książki do przeczytania. Z nią razem zwykle szłam po szkole do niej do domu, dość daleko w innej dzielnicy, i ona pożyczała mi te książki. A później, jak przeczytałam, to ona się dopytywała, o czym to było, tak sprawdzała, czy ja czytałam. I bardzo była taka życzliwa. Mieszkała gdzieś koło Ogrodu Strzeleckiego. Później już należałam do biblioteki, ale te pierwsze książki to pamiętam, że miałam od niej.

Ta moja handlówka to była taka szkoła, że właściwie to było przygotowanie na taką pomoc księgowego. W każdym razie moja siostra, kiedy ja kończyłam szkołę, to ona już pracowała i ja w tej firmie odbyłam coś w rodzaju praktyki, mając niecałe czternaście lat. To była moja pierwsza praca. Firma zajmowała się materiałami włókienniczymi. Właścicielami, byli dwaj wspólnicy, moja siostra tam prowadziła księgowość. To była taka nie bardzo rozbudowana księgowość, bo to nie było wielkie jakieś przedsiębiorstwo. Ale przez jakiś czas pozwolono mi tam przychodzić, przy kasie byłam, jakieś kwity wypisywałam – kasa wypłaci, itp… Pamiętam nawet, że oni, ci właściciele, założyli w tym czasie chyba w Bielsku [140 km od Tarnowa] nieduży warsztat z krosnami, gdzie zaczęli produkować na niewielką skalę materiały, a ja im tam jakąś kalkulację tych materiałów zrobiłam i bardzo mnie chwalili.

Potem zaczęłam pracować już jako księgowa w innej firmie i bodajże jeden z tych wspólników, bo to też byli dwaj wspólnicy, był spokrewniony z jednym z tych, u których siostra moja pracowała. Ta nowa firma nazywała się Guter i Melingier, i oni produkowali i sprzedawali detalicznie i hurtowo konfekcję. W Tarnowie w ogóle było dużo sklepów i zakładów, które produkowały konfekcję. Tam gdzie pracowałam, to jeden z tych właścicieli był z zawodu przykrawaczem i on przykrawał materiały, które potem wydawano takim chałupnikom do szycia. Oni szyli i przynosili te garnitury, i co tydzień trzeba było ich rozliczać. Później wysyłano te ubrania [do klientów]. Pamiętam, że byli klienci nawet gdzieś przy wschodniej granicy. Niezależnie od tego można było kupić cos na miejscu, tylko, że wejście do sklepu nie było od frontu, ale od podwórza, więc tam rzadko trafiali z ulicy jacyś klienci. Ale był taki jakiś chłopak, nie wiem, na jakiej zasadzie [pracował], prawdopodobnie na prowizji – taki trochę naganiacz. Jak widział, że koło jakiegoś konfekcyjnego sklepu ktoś chodzi, to on proponował, że tu obok jest taki, gdzie będzie trochę taniej, bo u nas rzeczywiście było trochę taniej. U tego Gutera i Melingera prowadziłam już księgowość taką prawdziwą, księgę sald i kont, tak to się nazywało. Rozliczałam tych chałupników, którzy przychodzili w piątek, przeważnie mieli wypłatę i wypłacałam im, i wypełniałam różne kwestionariusze. I dodatkowo jeszcze prowadziłam korespondencję. Tam pracowałam do rozpoczęcia wojny. I nawet jeszcze kilka dni po jej rozpoczęciu, bo pamiętam sytuację, że już była wojna i był alarm, syrena wzywała, że trzeba się chować do schronu, bo gdzieś samoloty jakieś się pokazały. I ja bardzo biegłam, pamiętam, właśnie z tego sklepu do domu. To nie było daleko, ale byłam przerażona i taka przejęta tym, bo wydawało mi się, że jak długo syrena buczy to mi się nic nie stanie, a jak przestanie, to już mogą bombardować.

Jeśli chodzi o Tarnów, to przed wojną wśród mieszkańców było chyba z pięćdziesiąt procent Żydów, czyli gdzieś około 30 tysięcy, bo to było pięćdziesięcio-, później sześćdziesięciotysięczne miasto. Tam, gdzie mieszkaliśmy, przy Szpitalnej, to nie była jeszcze stricte dzielnica żydowska, ale większość domów była zajęta przez Żydów. My mieszkaliśmy w takiej kamienicy dwupiętrowej, a jeszcze kilka lat wcześniej mieszkańcy w tych domach byli wymieszani. Ale już ostatnio [tuż] przed wojną, to tam mieszkali sami Żydzi. I w tej okolicy zasadniczo mieszkali sami Żydzi. Jeszcze bardziej, taka już ściślej żydowska dzielnica, to była w okolicy Rynku. Tam był Plac Rybny, gdzie krewni moi mieszkali, to tam już mieszkali sami Żydzi. Natomiast niewielu Żydów mieszkało w tej dzielnicy, gdzie była ta moja handlówka – przy Matejki, i gdzie mieszkała ta moja koleżanka, u której ja się przechowałam – przy Parkowej. To była ta okolica Ogrodu Strzeleckiego, tam było seminarium duchowne niedaleko. To już była taka dzielnica, gdzie mniej Żydów mieszkało. Ale też przy tej głównej ulicy – Krakowskiej, która tamtędy przechodziła, to sklepy żydowskie też były.

Rabina żadnego osobiście nie znaliśmy, ale miałam koleżankę, która była córką rabina. Nazywała się Horowic. I ona miała dwóch braci młodszych, pamiętam jak nosili takie kapelusze aksamitne, jako dzieci nawet tak byli ubrani. I pamiętam, że w czasie wojny kiedyś gdzieś ich sfotografowali, jak już zaczęły się te ostateczne prześladowania. I pokazało się to w takiej nazistowskiej gazecie – Volksiche Beobachter [gazeta codzienna wykupiona przez Adolfa Hitlera i NSDAP w 1923, wydawana aż do upadku III Rzeszy, służyła jako narzędzie propagandy nazizmu i antysemityzmu]. Na pierwszej stronie było zdjęcie tych dwóch chłopczyków – tacy z niebieskimi oczami, bardzo ładne dzieci – i podpisane było: „podrastająca generacja złoczyńców”. To idealnie pasowało do nich, takie ładne dzieci…

Pamiętam, że była też w Tarnowie mykwa. Tata mój zawsze chodził w piątek. Wiem też, że kobiety tam musiały wziąć taką rytualną kąpiel przed ślubem. To była duża łaźnia, na Placu Bożnic. Ona później, w czasie wojny spełniała rolę punktu, przez który dostawano się do getta [3] albo z getta, dlatego, że ona jedną stroną wychodziła poza getto, a od jednej strony zostało jeszcze wejście w getcie. Ta mykwa była przy Placu Bóżnic. I miałam takiego powinowatego, który był po aryjskiej stronie, i który miał rodziców w getcie. On pracował jako kolejarz. I on się w ten sposób dostawał [do getta], że wchodził tam od strony aryjskiej w tym mundurze, płaszczu takim z guzikami kolejarskimi, tam przewracał płaszcz na drugą stronę, wkładał jakąś czapkę, a tamtą chował i wychodził po tej stronie żydowskiej.

Mięso kupowało się oczywiście w koszernej jatce, w żydowskim sklepie – to w ogóle nie ulegało żadnej wątpliwości. Natomiast czasami się zdarzało, że się kupowało coś żywego, tak jak na przykład na święta Rosz haSzana. To trzeba było mieć kurę, którą później się poświęcało jako ofiarę. To się zmawiało taką modlitwę i tą kurą kręcono nad głową. I zanoszono tę kurę do rzeźnika i to był ten szochet, który ją zarzynał. A ja nie znosiłam strasznie tego, jak właśnie tą kurą tak kręcono nad głową. Bo ona trzepotała skrzydłami i ja się bałam, że jeszcze coś mi zrobi.

Jeśli chodzi o sam Tarnów, to nie pamiętam żadnych ekscesów antysemickich. Oba środowiska – żydowskie i chrześcijańskie – żyły oddzielnie, i poza sferą handlu czy ramami inteligencji zawodowej do spotkań raczej nie dochodziło. Myśmy mieli kontakt z niektórymi nie żydowskimi sąsiadami. Mieliśmy taką sąsiadkę nad nami, która w niedzielę rano zawsze, zanim wybrała się do kościoła, wstępowała do nas, klękała na środku kuchni i pytała się, czy ładnie wygląda, czy pończochy dobrze leżą, czy spódniczkę odpowiednio obciągnęła. To pani Dankowa była. Z nią były dobre układy. Na parterze też byli sąsiedzi, u których byli chłopcy tacy w moim wieku i tam nas zawsze zapraszali i na choinkę i na Wielkanoc, na tę prawdziwą Wielkanoc. I nawet dostawałyśmy jakieś jajeczko czekoladowe, czy coś takiego.

Pamiętam echa zmieniającej się sytuacji w Niemczech, jak Hitler dochodził do władzy. Mówiło się o tym, nawet było tak, że rok przed wojną zaczęli wyrzucać z Niemiec Żydów polskiego pochodzenia [4]. Takich, którzy kiedyś emigrowali z Polski, albo oni sami, albo ich przodkowie. I to była cała akcja, ich wysiedlano, wysyłano i na granicy bywało, że stawały całe transporty. Ich trzeba było potem przyjąć i jakoś porozmieszczać. I z takiego właśnie transportu miałam przez jakiś czas koleżankę. Ona nie mówiła po polsku i taka była bardzo nieszczęśliwa. Już teraz nie pamiętam, kto mi ją polecił, ale ja się podjęłam uczyć ją polskiego. Pamiętam, że ona nie mogła pojąć, po co nam siedem przypadków, jak ona ma cztery i wszystko może powiedzieć. Nazywała się Hania Sznur. Pamiętam, że inni z tych transportów wysiedleńczych chodzili po domach i nawet dzieci sobie z nich żartowały, bo oni mówili łamaną polszczyzną. Tam jeden mówił: „jestem biedny emigranta”. Z innych wydarzeń międzynarodowych to pamiętam, że mówiło się o Anschlusie [5], i o zagrożeniach faszyzmu.

Nigdy w naszej rodzinie nie było mowy o emigracji. W dzieciństwie była mowa o czymś innym, a mianowicie, jak nam się gorzej wiodło, to brat taty, ten z Łodzi, wujek Baruch chciał mu pomóc i padła propozycja, żebyśmy się może przenieśli do dziadka do Stopnicy. Moja mama absolutnie nie chciała słyszeć o tym, a myśmy rozpaczały, ja z siostrą, że się mówi o tym, że mamy się przenieść. A potem jakoś to ucichło.

W Tarnowie mieliśmy pierwszą bombę jeszcze kilka dni przed wybuchem wojny. Ona była podłożona, czy rzucona na dworcu kolejowym. Przed tym dworcem stały dorożki i doskonale pamiętam, jak po tym wybuchu te konie, takie wystraszone, kłusem pędziły przez całe miasto, białe, zupełnie obsypane pyłem, bo tam się zawalił gruz. W tym samym dniu myśmy odprowadzały naszą ulubioną nauczycielkę na dworzec, bo ona zdecydowała, że jednak jedzie do domu, do Krakowa. A ta bomba wybuchła, jak przyjechał pociąg krynicki [z Krynicy, uzdrowisko górskie, 70 km od Tarnowa], jakąś godzinę później. W Tarnowie była dość duża stacja węzłowa, jako że właśnie na Krynicę, na Nowy Sącz, Kraków, Lwów, wszystkie pociągi przejeżdżały przez Tarnów. Wtedy [kiedy bomba wybuchła] właściwie wiadomo było, że to jest zapowiedź wojny. Potem był, pamiętam, jeszcze nalot.

Pamiętam, że obudził mnie wtedy straszny grzmot, podniosłam wzrok, a nad moją głową kołysała się lampa, huśtała się dosłownie, taki był wstrząs. Myśmy mieszkali przy ulicy Szpitalnej, przy tej ulicy znajdowały się dwa szpitale, był szpital taki powszechny, a jeszcze paręset metrów dalej był szpital żydowski. Bomba tam spadła, nie trafiła w sam szpital, tylko wybuchła pod szpitalem. Był potem wielki lej na ulicy, i wtedy wiedzieliśmy, że to już na serio jest wojna. No i pamiętam, jak wkraczały wojska niemieckie i jechały te tanki. (Wtedy nie mówiono czołgi, tylko mówiono o tankach). Taki zapach był jakiejś dziwnej benzyny, to doskonale pamiętam. Wszyscy byli wystraszeni, oczywiście nikt się nie spodziewał, jaki to weźmie obrót, mówiono, że to na krótko, że to się zmieni, że Anglia i Francja nam pomogą. Wiadomo, jak to miało być.

Więc ja jeszcze w tym czasie przez dwa, trzy tygodnie pracowałam. Ale oni [pracodawcy] już zaczęli likwidować ten swój sklep i potem już zostawałam w domu. Zrobiło się na tyle „wojennie”, że siostra już też nigdzie nie pracowała. Zanosiło się na to, że nie będzie z czego żyć, bo ta mleczarnia, o której mówiłam, która dopiero dwa lata istniała, uległa zniszczeniu przy wysadzaniu centralnej bożnicy w Tarnowie. [editor’s note: Synagoga Nowa, na rogu ulic Nowej i Waryńskiego, została otwarta w dzień urodzin Franciszka Józefa, czyli 18 VIII 1908. (Stąd inne jej nazwy – Jubileuszowa, a nawet synagoga im. Franciszka Józefa). Podpalona w listopadzie 1939, została wysadzona w tym samym miesiącu. We wrześniu 1993 miejsce po synagodze upamiętniono tablicą]. Pamiętam, że Niemcy wysadzali i wysadzali ją, męczyli się chyba ze dwa dni, aż ją wysadzili. Bo to była ogromna synagoga, z wielką kopułą. Pamiętam, że jak się zbliżał pociąg do Tarnowa, jak skądś jechałam, to już z odległości wielu, wielu kilometrów widziałam ją, jak błyszczała. Ona była pokryta jakąś miedzią czy czymś takim, błyszczała jak złoto. I oni tam podkładali z początku bez skutku materiały wybuchowe, a w końcu, jak ją wysadzili, to całe ogromne takie bloki leciały dokoła. A to była wąska ulica [Folwarczna], naprzeciw zaraz była ta nasza mleczarnia, to też uległo zniszczeniu i praktycznie zostaliśmy bez środków do życia.

No więc tata załatwił sobie gdzieś jakąś pracę, jako księgowy, nie pamiętam, jaka to była firma. A my z siostrą zaczęłyśmy pracować w fabryce przetworów owocowych, którą Niemcy założyli w piwnicach kamienicy zabranej mojemu dziadkowi. Jego rozlewnia wina w sumie już przed wojną przestała funkcjonować, miał już tylko sklep na górze, ale te piwnice w tym dużym ładnym domu w śródmieściu [na rogu Folwarcznej i Goldhammera], były przystosowane właściwie do produkcji wina i tam właśnie była ta fabryka. Produkowano jakieś marmolady, soki i ja i siostra przez dwa, trzy miesiące pracowałyśmy tam na nocnej zmianie, obierałyśmy jabłka i z dyni takim aparacikiem, taką łyżeczką o ostrych brzegach, wycinałyśmy kulki. I powstawał z tego kompot, w którym zamiast kostek były te kulki. Obie z siostrą wracałyśmy nad ranem i wiem, że w domu rodzice jeszcze spali. To była jesień i zima [1939], więc ciemno było jeszcze, i myśmy nie chciały ich budzić. A na końcu ganku, z którego się wchodziło do naszego mieszkania, stała skrzynia na węgiel i na tej skrzyni myśmy z siostrą siedziały i czekałyśmy, aż się zapali światło, co oznaczało, że wstał ojciec. Jak zapaliło się światło, tośmy pukały cichutko, żeby z kolei nie budzić mamy i brata, i tata nas wpuszczał. To trwało może dwa, trzy miesiące na przełomie 1939/40 i potem też się skończyło.

W 1940 to już siedziałyśmy w domu, nie miałyśmy żadnej pracy, ani my ani tato. Wtedy z kolei mama zgodziła się na to, żebyśmy chodziły na kurs kroju i szycia. Ten kurs prowadziła taka żona lekarza, zasymilowana Żydówka. Przypuszczam, że ona była raczej amatorką, ale miała klientelę, w czasie wojny została krawcową, bo jej mąż był gdzieś chyba w wojsku i podobno razem z wojskiem uciekał przez granicę na Węgry. No, a ona została sama, i otworzyła sobie taki warsztat krawiecki. I przyjęła kursantki, nas było sześć, uczyła nas kroju i szycia, a niezależnie od tego korzystała z tego, że myśmy tam ręcznie wykańczały rzeczy, które ona szyła zarobkowo. Miała już klientelę, także Niemki tam przychodziły.

Wtedy, w czterdziestym roku, to jeszcze można się było jako tako poruszać. Ale już było bardzo nieprzyjemnie, już co parę dni pojawiał się jakiś afisz, czego [Żydom] nie wolno robić, a co trzeba oddać. Nie wolno było mieć futer, herbaty, itd., i to od razu kara śmierci za wszystko. Afisze były po polsku i po niemiecku. Wtedy też nie wolno było nosić brody i odbyło się takie straszne i dla nas bolesna zdarzenie, że przyszedł fryzjer do domu, i ścinał mojemu tacie brodę, żeby mógł gdzieś wyjść na ulicę, bo jak nie, to Niemcy łapali i wyrywali tę brodę. Myśmy bardzo ciężko to przeżyli, wszyscy płakaliśmy. Ile nas było w domu, tośmy płakali, łącznie z tatą. Oczywiście dziadek też ścinał brodę, nie wiem, jak to u niego tam wtedy wyglądało, ale pamiętam, że dziadek mój bez brody, to myśmy tak żartowali w domu, że wygląda jak stary góral. Bo był bardzo wysoki, taki potężny. Tato nie miał bardzo długiej brody, ale i to trzeba było zgolić. I to nie goliło się maszynką, tylko jakimś takim paskudztwem, które się razol nazywało, jakiś chemiczny środek. Najpierw ścinał tam nożyczkami, a potem tym razolem, bo to był mniejszy grzech, jeżeli to się tym razolem, nie wiem dlaczego to tak… Pamiętam jak dziś tę sytuację w pokoju, wiem, gdzie które z nas stało, jak tę brodę ścinali. Tata w ogóle ograniczył wychodzenie, bo wciąż słychać było, że tego złapali, temu gdzieś wyszarpali brodę, tego zabrali i nie wiadomo, co się z nim stało. W tym czasie to ja z moją siostrą uczyłyśmy się niemieckiego, i albo mnie, albo siostrę tata posyłał, żeby iść tam na róg, gdzie stał słup ogłoszeniowy, i gdzie były najnowsze ogłoszenia, czego nie wolno. I ja to musiałam bardzo starannie przeczytać i powtórzyć, a potem tata zadawał pytania, i jak nie umiałam na któreś pytanie odpowiedzieć, to bardzo się denerwował, także ja prawie na pamięć się uczyłam, czego zabronili.

Wtedy jeszcze byliśmy sami w naszym domu, ale już z końcem czterdziestego albo w początku czterdziestego pierwszego zaczęto z niektórych dzielnic wyrzucać Żydów, a poza tym przyszedł cały transport Żydów, bodajże z Płocka. I tych ludzi musiała gmina żydowska gdzieś rozmieścić. A wobec tego, że myśmy mieli dwa pokoje, to jeden pokój nam zabrali i do tego pokoju wpakowali jakąś pięcioosobową rodzinę. I my pięcioro też w jednym mieliśmy być, ale że mama nie chciała mebli tam zostawić, to w tym drugim pokoju w ogóle nie było jak przejść, bo te meble z pierwszego też doszły do tego drugiego. Strasznie było ciasno, i to byli ludzie zupełnie innego pokroju. Były dziewczyny, które chodziły z chłopcami i to zupełnie takie towarzystwo nie dla nas. Podjęliśmy więc dużo starań, żeby się jakoś tej rodziny pozbyć. Trwało to parę miesięcy, ale jednak udało się to załatwić, i mieliśmy z powrotem swój pokój. Ale to już był wtedy czterdziesty drugi rok i wtedy była pierwsza duża akcja [likwidacji Żydów] , przy której bardzo dużo ludzi zginęło. Nam się udało, bo Niemcy szukali według listy nazwisk, i jak znaleźli kogoś, to zabierano wszystkich, którzy tam mieszkali. A nas na liście nie było. W tej pierwszej akcji dużo osób zabrano, dużo zastrzelono na miejscu, w mieszkaniach albo na podwórzach. I dużo wyprowadzono na pobliski cmentarz, i tam zastrzelono. Resztę wywieziono gdzieś niedaleko, nad taką rzeczkę jakąś, to była rzeka Biała bodajże, i tam zastrzelono. To już była taka pierwsza masowa egzekucja.

Przed pierwszą akcją [czerwiec 1942] getto jeszcze nie było zamknięte, i nasz dom jeszcze wtedy został w tym getcie. Natomiast po tej akcji, to ścieśniono getto i zamknięto parkanem, i ten dom, w którym myśmy mieszkali, znalazł się poza gettem. I wtedy musieliśmy się przeprowadzić do innego. Najpierw do dziadka na tydzień, może dwa. Potem już i dziadka dom był poza gettem, i myśmy się sprowadzili w okolicę tej właśnie rozbitej [zburzonej] synagogi. Tam mieszkaliśmy nad taką piekarnią, też w dwupiętrowym domu i tam byliśmy we dwie duże rodziny w dwupokojowym mieszkaniu. Ta druga rodzina, to byli państwo Frankowie, myśmy ich nie znali wcześniej, dopiero tam w getcie się poznaliśmy. To było małżeństwo z dwoma synami. Dziadek nasz mieszkał oddzielnie, on był ze swoją drugą żoną. Musieli się wyprowadzić ze swojego domu, i wprowadzili się do takiej malutkiej izdebki niedaleko nas. Zresztą wszystko było niedaleko jak już wszystko tak pozamykali. A do dziadka z kolei wprowadziły się jego dwie siostry bliźniaczki – Brajndla i Sara Lea, które wysiedlono z Dąbrowy.

Jak mieszkaliśmy już w getcie, to mimo trudnych warunków nie było taryfy ulgowej od zachowania koszerności. Oczywiście na tyle, na ile się mogło [przestrzegać]. Jedzenie musiało być dalej koszerne, mama tych kanonów nie łamała. Głodni nie chodziliśmy, przynajmniej na początku. Żeby zdobyć jedzenie trzeba było po trochę wyprzedawać to, co jeszcze zostało. Tych droższych rzeczy nie było, bo futra itp. zabrali od razu, ale zawsze coś tam jeszcze było z jakichś zapasów, może z biżuterii, ja już nie pamiętam. To jedzenie było już dość prymitywne i już nie było żadnej ryby czy czegoś takiego. Rybę to się robiło w tamtych czasach z jajka. Moczyło się bułkę w wodzie, gotowało się jajko na twardo, i mieszało się to wszystko z cebulką, robiąc takie kulki i gotując je potem w takim samym sosie z warzyw, jaki się robi do ryby. I to miało smakować tak, jak gałki z ryby. Czasami coś można było przeszmuglować spoza getta, z pracy myśmy z siostrą przynosiły mąkę, cukier, a te siostry dziadka, które z nim mieszkały gdzieś tym handlowały.

Drugą akcję [wrzesień 1942] przeżyliśmy, bo wszyscy się gdzieś pochowaliśmy. Myśmy z siostrą były schowane w jednej piwnicy w naszym domu. Pamiętam, że jak ostatnie osoby weszły do tego schronu, to później ktoś z zewnątrz zamurował [to wejście]. I tam udało nam się uratować, a tak się złożyło, że mama i braciszek byli gdzie indziej, w jakimś schowku przy ulicy Starodąbrowskiej, a tata był jeszcze gdzie indziej. Tata gdzieś pracował, ja już teraz nie pamiętam, co to było.

Pamiętam za to święto Jom Kipur w getcie, w 1942. Byłam wtedy zupełnie zbuntowana i postanowiłam sobie nie pościć, co wcale nie było łatwe, dlatego że mieliśmy już bardzo skromne zapasy i mało było w ogóle do jedzenia. Mama robiła, co mogła, żeby coś tam było. Zrobiła więc z ziemniaków takie ciastka, z ziemniaczanej mąki. Wszystko było całe, nie krojone i nie tknięte, więc wcale nie było łatwo, ale ja sobie postanowiłam, że złamię ten post i przegryzłam tam coś, byłam tak samo głodna jak gdybym nie jadła, a nawet jeszcze gorzej. Ale udowodniłam sobie, że nie padnę trupem, bo mi się wydawało, że jak ja w Jom Kipur coś zjem, to znaczy, że od razu umrę. Na rozum wiedziałam, że nie, więc postanowiłam sobie to udowodnić. I zrobiłam to w największej tajemnicy, nikt się nigdy o tym z rodziny nie dowiedział, że ja sobie pozwoliłam na to, że w te ostatnie Jom Kipur, kiedy jeszcze byli rodzice, to ja nie pościłam.

A przy trzeciej akcji [listopad 1942] straciłam rodzinę, tylko siostra została. To było jesienią czterdziestego drugiego roku. W tym dniu, kiedy była akcja siostra była w pracy, a ja tydzień wcześniej uciekłam z getta i przechowywała mnie ta moja koleżanka szkolna, o której mówiłam, Gabriela z domu Niedojadło. Siostra opowiadała później, jak to się stało. Okazało się, że rodzice ukryli się w tej samej piwnicy, w której przy poprzedniej akcji my z siostrą [byłyśmy], ale ktoś doniósł. Doniósł ktoś, kogo zabrano. On się znalazł na stacji kolejowej i powiedział, że on powie, gdzie są Żydzi. To też był Żyd. Myślał, że się uratuje. A był nawet taki wypadek, że syn, który był w tej żydowskiej policji, doniósł na własną matkę, [powiedział], gdzie była przechowana. Podobno podszedł tam do tego bunkra, gdzie matka się chowała i powiedział: „Nie bój się, wyjdź, nie bój się. Chodź nie bój się, nic ci się nie stanie”. I ta matka wyszła. I jemu później tak urządzono, że jak on prowadził ludzi do pracy [6], to żeby mu dokuczyć ktoś z pierwszych rzędów wołał ten tekst: „Chodź nie bój się”, ktoś inny zawołał: „Nic ci się nie stanie” i tak powtarzano to, a on się oglądał i nigdy nie mógł złapać, tego, kto mu tak dokucza.

Ja wiedziałam, że będzie kolejna akcja, niewiadomo skąd, ale większość wiedziała, mówiło się o tym, przewidywano, czasem niedokładnie, czasem to było wcześniej niż mówiono, czasem parę dni później, ale wiedziało się, że będzie. Jak zaczęto mówić o tym, że właśnie ma być akcja, to ja w niedzielę wyszłam z getta, a w następną zabrali moich rodziców i braciszka. Pamiętam, że pożegnałam się z rodzicami, a braciszek bardzo płakał, żebym jego zabrała, co nie wchodziło w grę z wielu względów. Tata zresztą nie aprobował mojego wyjścia, powiedział, że skoro ja tak decyduję, to tam gdzie chodzi o kwestie życia, to jemu nie wolno powiedzieć nie. Ale uważał, że to, co wszystkich spotka, to i mnie spotka, że nie powinnam szukać innego losu. Po pożegnaniach dałam znać tej mojej koleżance Gabrieli. Ja ją widziałam kilka razy, jak nas prowadzono do pracy poza gettem. Bo i ja i siostra pracowałyśmy w takiej niemieckiej firmie Madritsch, gdzie szyłyśmy. A ta koleżanka mieszkała przy ulicy Lwowskiej, która była granicą getta, przy której mieścił się także ten zakład, gdzie pracowałam. I ta dziewczyna przyszła kilka razy do mnie w czasie pracy, i sama nawet zaproponowała, że w razie czego mnie przechowa, tylko musi to uzgodnić ze swoją mamą. To byli bardzo kochani ludzie, i jej mama wyraziła zgodę.

W tamtą sobotę dałam więc znać tej koleżance przez płot. Zawołałam jakiegoś dzieciaka i powiedziałam, że dostanie ode mnie pieniądze, jak pójdzie do tego sklepu, w którym pracowała moja koleżanka. Ona przyszła i umówiłam się z nią, że ona przyjdzie nazajutrz w niedzielę – myśmy pół dnia w niedzielę też pracowali – że przyjdzie tam na Lwowską do mojej pracy, i że mnie stamtąd wydostanie. Ja w ogóle nie miałam prawa w tę niedzielę tam być, bo przy tej drugiej akcji nie dostałam pieczątki, siostra dostała a ja nie, i dlatego straciłam prawo do wychodzenia. Ale wobec tego, że tamci, którzy nas prowadzili do pracy znali mnie z widzenia i nie orientowali się, kto jeszcze może wychodzić, a kto już nie, to ja wyszłam i zostałam. Zostałam w ubikacji na piętrze i tam stałam kilka godzin, aż się zrobiło ciemno.

Stamtąd ta koleżanka mnie później wzięła. Z wielkimi kłopotami, bo brama była zamknięta, ona tam nabujała coś, żeby ją ten dozorca wpuścił i potem strasznie się bała, jak my wyjdziemy. Ona weszła i powiedziała, że musi skorzystać z ubikacji, ni stąd ni zowąd w domu, gdzie brama była zamknięta na klucz. I ten dozorca nie wiedział, co ona chce, wpuścił ją, ale powiedział, że może iść tutaj na parter, ale szybko. A ona wiedziała, że ja jestem na piętrze, więc pobiegła na piętro. Znalazła mnie, i mówi: „Jezus, Maria, co ja zrobię teraz? On mnie widział przecież, on mi otworzył”. Ja sobie przygotowałam jakieś pieniądze. Ona szła pierwsza, i on już chciał za nią tą bramę zamknąć, a tu patrzy jedna weszła, dwie wychodzą! Nie wiedział, co się dzieje. Wtedy mu wepchnęłam w rękę te pieniądze i w nogi od razu, ona mnie pod pachę wzięła i poszłyśmy – wieczorem, bez opaski. I tak dotarłam do jej mieszkania.

W ten sposób udało mi się uciec. Z tym, że nie miałam odpowiednich papierów, i nie mogłam się potem nigdzie pokazać i stamtąd gdzieś wyjechać. Wyrobiłam sobie jakąś legitymację, ale to nie była prawdziwa kenkarta, która była potrzebna do swobodnego poruszania się. Na to potrzebne były pieniądze, a ja wtedy jeszcze nie mogłam sobie na to pozwolić. To sobie wyrobiłam ten fałszywy Ausweiss na jej imię i nazwisko, więc u niej z tymi papierami nie mogłam być oficjalnie, także musiałam być ukryta. A tydzień po mojej ucieczce była ta trzecia akcja w getcie. Moja siostra była w pracy i kiedy ona wróciła, to już nie było rodziców ani brata, w między czasie ich wzięli. Ja potem byłam jeszcze parę tygodni u tej koleżanki. Ale siostra rozpaczała okropnie, żebym wróciła, bo zastała puste mieszkanie i nie mogła sobie miejsca znaleźć. I jak okazało się, że nie mogłam stamtąd nigdzie wyjechać, to zdecydowałam się wrócić do getta. Wmawiałam sobie, że jak wrócę i uda mi się gdzieś tę fałszywą kenkartę załatwić, to jeszcze się wydostanę później z getta. I po prostu wróciłam do getta, wprowadził mnie z kolei brat tej mojej koleżanki, weszłam do getta razem z wracającymi z pracy.

A rodzice i braciszek zginęli w Bełżcu [7]. Wiem o tym, bo bracia Gabrieli pracowali na kolei, i słyszałam będąc u niej, jak mówili, że musieli zawieźć wagony z Żydami do Bełżca, i tam Niemcy kazali im czekać, i po jakimś czasie oddali im puste wagony.

Jak wróciłam do getta, to nie miałam prawa do pracy, i z największym trudem udało się w końcu załatwić, że dostałam się z powrotem do tamtego zakładu. Tam pracowałam razem z siostrą jeszcze rok, do końca lata 1943. Skoszarowani byliśmy w takim domu przy granicy getta, przy ulicy Lwowskiej, cały dom nam oddano, po sześć – osiem dziewczyn mieszkało w jednym pokoju. Podzielono wtedy getto na część pracujących i niepracujących, myśmy mieszkały w tej pierwszej części, aż do likwidacji getta, na przełomie lata i jesieni 1943 [editor’s note: całkowita likwidacja getta nastąpiła w listopadzie 1943].

Później okazało się, że to jeszcze nie była całkowita likwidacja, ale większość osób wywieziono. Trzymano nas najpierw dwa dni pod rząd na placu autobusowym. Trzeba było klęczeć. I w jednym dniu ludzi zabrano do obozu, do Płaszowa [8] a w drugim dniu reszta poszła wprost do Oświęcimia i stamtąd nikt nie przeżył. I w tym drugim dniu był mój dziadek i te ciotki. A ja z siostrą trafiłyśmy do Płaszowa. Zdaje się, że nas wywieźli w czwartek, a ich w piątek. W każdym razie oni wszyscy zginęli. A ja razem z siostrą dostałam się do Płaszowa i tam byłam jeszcze rok.

W Płaszowie pracowałyśmy w tej samej firmie, która tam się przeniosła. Bo ten cały zarząd firmy był z Krakowa. Tam pracowaliśmy na dwie zmiany i zmiana dzienna była prawie cała z Krakowa, ci, co już w Płaszowie byli wcześniej. A my przez dłuższy czas właściwie ciągle mieliśmy noc. A w dzień łapali na branie krwi. Łapali i brali krew dla żołnierzy. I to już im nie przeszkadzało, że to była żydowska krew. Zakwaterowani byliśmy w barakach, po sto osób, może po dwieście, nie pamiętam tak dokładnie. Z jedzeniem tam u Madritscha, gdzie pracowałam, było jeszcze nie najgorzej, dlatego że on postarał się o dodatkowy chleb. I nie taką glinę, którą tam nam dawano, tylko dla jego pracowników przywożono chleb gdzieś z wolności, i dostawałyśmy tam ćwiartkę chleba za wyrobienie pracy ponad normę. Wiec myśmy razem, te, które lepiej szyły, szyły ile mogły biorąc robotę za te, które szyły wolniej. Na przykład ja szyłam więcej i jak dostałam później jeszcze pół chleba, dwa razy ćwiartkę za tą ponad normę, tośmy to dzieliły i tak na wszystkie. Tak dotrwałam do sierpnia 1944, kiedy wywieźli nas do Oświęcimia. Parę miesięcy wcześniej przyjechał do nas transport Węgierek, które były już w Oświęcimiu, i z Oświęcimia, nie wiadomo na jakiej zasadzie przysłano je do Płaszowa. One były ogolone i wszystkie nosiły jakieś szare suknie i w ogóle wyglądały jak nie z tej ziemi. Potem razem z tym transportem zabrano część Płaszowa do Oświęcimia i nas nazwano „węgierski transport” przez to, że ich tam było dużo. Więcej ich było niż naszych.

W Oświęcimiu nam ogolono głowy, zabrano nam odzież i zapakowano nas do takich baraków, gdzie już było chyba tysiąc osób. Dokładnie to było w Birkenau. Jakiś czas udało mi się, że pracowałam jako sprzątaczka u funkcyjnych, zanosiłam coś do prania, sprzątałam, zamiatałam, o takie rzeczy. Ale później pracowaliśmy fizycznie, ja już wtedy ledwie żyłam. Prowadzono nas wtedy do kopania nowego koryta Wisły, i to był najgorszy okres. W Brzezince trzymałyśmy się razem z siostrą i jeszcze trzema koleżankami, które znałyśmy z Płaszowa. Aż do momentu, kiedy był jeden transport z Oświęcimia, z którego nikt się później nie uratował, bo wszyscy zginęli utopieni w Stutthofie [9]. Do tego transportu byłyśmy wszystkie zaszeregowane, ale mnie i siostrę zdołał w ostatniej chwili uratować nasz wujek. A te koleżanki pojechały. Pamiętam, że stałyśmy już na placu, gotowe do wyjścia. Ale udało nam się dać znać temu wujkowi za drutami, on sąsiadował przez druty z nami. To był drugi mąż mojej cioci Beli, siostry mojej mamy, on nas wcześniej poznał, jak przyjechałyśmy do Oświęcimia. Udało nam się dać znać, że jesteśmy w tym transporcie, i on szybko wziął nasze numery tatuażu. I prawie że w ostatniej chwili przyszła jakaś z tych funkcyjnych, przechodziła wzdłuż szeregu i wywoływała te numery. Myśmy się zgłosiły, ona tylko sprawdziła, czy to te i mówi: znikajcie. I powiedziała, którędy mamy uciekać i wróciłyśmy do obozu, który był prawie opustoszały i zostałyśmy jeszcze kilka miesięcy, do końca grudnia 1944.

30 grudnia 1944 ja z siostrą dostałyśmy się do Bergen-Belsen [10] w jednym z ostatnich masowych transportów. To już był taki transport, że następny po nas już gnano pieszo. To była zima i nam dano worki papierowe, do których myśmy miały powłazić. Wiązało się to przy szyi, żeby nie marznąć i jeszcze, jak ktoś miał coś, to ponapychał do środka, siana czy czegoś i jechaliśmy, chyba ze trzy dni. To były zamknięte wagony i nawet były w tych wagonach takie piecyki żelazne, i tam sobie ci Niemcy, co nas pilnowali, coś grzali, nawet czasem, jak dobry [Niemiec] był, to pozwolił skorzystać. W czasie jak jechaliśmy to był Sylwester i słyszeliśmy, jak jechaliśmy przez Niemcy różne takie zabawy i okrzyki. No i wyładowano nas pod tym Bergen-Belsen i prowadzono później jeszcze pieszo spory kawał. Upchnięto nas potem w barakach, gdzie warunki były zupełnie prymitywne i strasznie dużo nas na jeden barak przypadało. No i tam właściwie po bardzo krótkim czasie zaczęła się głodówka. Pracy tam już raczej nie było, chyba, że komuś się udało, to mógł się dostać gdzieś do kuchni czy do obieralni. Mnie się akurat udało. Jakiś czas pracowałam w obieralni. Do tego miałam koleżankę, którą znałam jeszcze z Oświęcimia, która pracowała w kuchni i ona tam na przykład wykradała trochę soli. Za sól można było wszystko dostać, sól była na wagę złota. Więc ja jej tam czasem pilnowałam tej soli, bo to przecież kradły [więźniarki]. Zabierały jedna drugiej. Jak sama pracowałam w obieralni, to jakiegoś ziemniaka pokrojonego w plasterki przeszmuglowałam, to było bardzo niebezpieczne. Albo kawałeczek brukwi, to się kroiło w plastry, i wkładałam sobie do rękawów dlatego, że pod pachami to oni sprawdzali. Nie sprawdzali w łokciach, więc można było jakoś zamocować niewielki plasterek, żeby zanieść siostrze, bo już wtedy był wielki głód. I jak się przechodziło taką rewizję, to gdyby przyłapali, to już właściwie wystarczyło, że pobili porządnie, to już nie wstał taki ktoś. Oprócz tego jeszcze były takie, które kradły zupę, no i można było handlować tą zupą. Ja czasami dostałam do sprzedania taki kociołek zupy, i jak miało być z niego trzydzieści porcji, to zrobiłam, powiedzmy trzydzieści dwie, dzięki czemu ja i siostra miałyśmy zupę. Taką porcję można było też wymienić na jakiś kawałeczek margaryny albo kawałeczek tak zwanego blutwurst [kaszanka]. Poza tym był jakiś transport, powiedzmy z jakiegoś obozu pracy, a nie z obozu koncentracyjnego, to one jeszcze miały jakieś aspiracje, że potrzebne im były nici. To myśmy robiły nici, wyciągałyśmy z koca i ja nawijałam na jakiś papierek i sprzedawałam. Nauczyłam się tak nawijać, że to wyglądało jakby było fabryczne. I sprzedawałam te nici za kawałeczek brukwi na przykład, takie interesy się robiło.

Siostra moja w tym czasie dosłownie nikła w oczach. Ona była ode mnie starsza o trzy i pół roku, a wszyscy mówili: twoja mała siostrzyczka. Myśleli, że ona jest znacznie młodsza ode mnie, a ja miałam dwadzieścia, a ona już prawie dwadzieścia cztery lata. Jednak ona wyglądała na piętnaście, bardzo źle się trzymała. Ja przeszłam tyfus w tym obozie i udało mi się z niego wygrzebać, ale ona jak zachorowała, to słabła z dnia na dzień. W tym czasie nie było już absolutnie żadnego chleba (za to jak nas oswobodzili, to znaleźliśmy całe baraki od podłogi do sufitu zawalone spleśniałym chlebem, bo nie dawano nam chleba, i on zalegał). Nie dawano nam chleba tygodniami całymi, gdzieś już od stycznia, lutego. Przez te ostatnie dwa, trzy miesiące, dostawaliśmy tylko raz dziennie zaparzoną brukiew, bez żadnych dodatków, bez niczego, nawet bez soli, no zupełnie taka, na wpół surowa. W tych właśnie warunkach siostra zachorowała na tyfus. Pamiętam, że leżała na tak zwanym „rewirze”. Ten rewir to był niby szpital, czyli takie miejsce, gdzie teoretycznie można było spokojnie umrzeć, ale też nie do końca. Też leżały po dwie, trzy w jednym łóżku i wszy były niesamowite. Wszy były tak wielkie, że dosłownie jak miałam koc to w każdym włóknie, gdzie był i wątek i osnowa, to z każdego takiego miejsca sterczała wesz. Te koce dosłownie chodziły same. To było już w ostatnim okresie wojny, ja do siostry przychodziłam, jeszcze próbowałam jej coś zorganizować, coś zanieść i ratować ją. W tym czasie przyszli Anglicy, i nas oswobodzili. Spóźnili się nie dużo, gdyby powiedzmy przyszli tydzień wcześniej, to może byłaby jakaś szansa. Miałam taką koleżankę, której siostra też była w takim stanie, i ona ją odratowała, ale dosłownie w ostatniej chwili. Ale moja siostra była już wtedy zupełnie jak szkielet, i na wszystko było za późno. Piętnastego kwietnia nas oswobodzono, a ona zmarła dwudziestego trzeciego. Już kilka dni przed oswobodzeniem wiedzieliśmy, na co się zanosi. Chodziły już jakieś słuchy, i Niemcy już się zwijali, coraz mniej ich było, co chwilę wyjeżdżali. Wiedzieliśmy, że front się zbliża. No a jak przyszli Anglicy, to przez głośniki powiedzieli, żeby się nie martwić, że już jesteśmy wolni. Pamiętam, że zupełnie się nie cieszyłam, absolutnie nie potrafiłam. Nie wierzyłam, że to naprawdę koniec, nic do mnie nie docierało.

Po oswobodzeniu najpierw nas odwszawiono i trochę podkarmiono, i zaczęto po jakimś czasie przenosić do innego miejsca. To było w odległości dwóch, trzech kilometrów od samego obozu. Tam znajdowały się koszary, w których mieszkali Węgrzy, którzy byli na usługach Niemców. Ich stamtąd wysłano i myśmy dostali całe miasteczko koszar. Dziesiątki budynków dwupiętrowych, które tworzyły takie czworokąty dookoła. Były też parterowe budynki na stołówki, kino i budynek administracyjny. W pierwszym okresie z większości budynków zrobiono właściwie szpitale. I wtedy tak już mniej więcej powstał tam obóz DP, to się nazywało, displaced persons. [Więźniowie hitlerowskich obozów koncentracyjnych i inne osoby przemieszczone wbrew swojej woli przez administrację niemiecką w czasie wojny i po jej zakończeniu nazwane zostały Displaced Persons i skoszarowane w specjalnych obozach, skąd wyjeżdżały do miejsc docelowych (ojczyzna, emigracja).] Były tam też transporty Polaków z robót przymusowych. Na początku był jakiś plan, żeby nas przenieść, i część ludzi załadowano do ciężarówek i wysłano pod belgijską granicę, ja byłam tam między innymi. Najpierw zawieźli nas do Diepholz [ dzisiaj Niemcy, 200 km od Hamburga], potem z tego Diepholz do Lingę [dzisiaj Niemcy, 60 km od Kolonii], tak nas przewozili co parę tygodni, w końcu okazało się, że zdecydowali się nas z powrotem przywieźć do Bergen-Belsen.

W międzyczasie utworzono gimnazjum obozowe, i ja właśnie chodziłam do takiego gimnazjum. Uczyli w nim nauczyciele takich przedmiotów, jacy się trafili, więc nie wszystkie przedmioty były. Pamiętam, że nie było biologii. Była za to chemia, bo znalazł się chemik, było coś w rodzaju fizyki, niewiele tego było. W tym czasie zaczęli już przyjeżdżać z Polski uchodźcy, byli tacy, którzy albo przeżyli wojnę w Rosji, albo gdzieś na aryjskich papierach, w każdym razie przyjeżdżały całe transporty, między innymi z Rosji przedostał się mój przyszły mąż, Leon. Był w Polsce i jak się okazało, że już nikogo nie zastał, bo cała jego rodzina zginęła, to też takim transportem przyjechał do Bergen-Belsen, i myśmy się wtedy poznali. Ja jakiś czas pracowałam jeszcze w administracji angielskiej tego obozu, tam powstało biuro poszukiwań. Utworzono kartoteki i z całego świata ludzie poszukiwali się nawzajem. Nas poszukiwano i nasi poszukiwali po świecie, więc tam był dość duży personel, i ja tam pisałam na maszynie, bo znałam niemiecki i angielski. Pamiętam też, że wypisywałam nazwiska poszukiwanych na kliszy filmowej, którą puszczano w kinie przed seansem, żeby pomóc w poszukiwaniu. Parę osób dzięki temu się odnalazło.

W obozie nie musieliśmy pracować i chodzić do szkoły. To było dobrowolne. Po prostu karmili nas, mieliśmy takie bloczki, były stołówki, gdzie mieliśmy przydziały żywności. A jak zaczęłam pracować, to nam płacono w papierosach i w czekoladzie. I to potem można było gdzieś zamieniać. Natomiast pod koniec, tuż przed naszym wyjazdem, była pierwsza taka zamiana pieniędzy tych niemieckich, które już nie były nic warte, odcinało się ileś tam tych zer, i wydrukowali nowe pieniądze. Wtedy już odebrałam swoją ostatnią pensję w biurze poszukiwań już w postaci marek, nie jakichś papierosów czy czegoś. Obóz był zamknięty i były bramy, przez które normalnie można było wychodzić na wolność, ale raz czy dwa razy były jakieś incydenty i zamykano nam za karę tę bramę. Raz gdzieś w okolicy, zginęła jakaś krowa czy cielę, i podejrzewano, prawdopodobnie nie bez racji, że to zostało ukradzione przez kogoś z obozu. Były też jakieś demonstracje wtedy, kiedy była ta historia ze statkiem „Exodus”. [editor’s note: W lipcu 1947 r. brytyjskie okręty wojenne zatrzymały u wybrzeży Palestyny statek „Exodus 1947” z 4,5 tys. żydowskich uchodźców na pokładzie. Siłą zmuszono ich do zawrócenia i udania się do portu Marsylia we Francji. Następnie musieli popłynąć do portu Hamburg w Niemczech, gdzie policja siłą zmusiła Żydów do opuszczenia statku.] Myśmy wtedy pojechali demonstrować do Hamburga, gdzie ten okręt stał.

Ślub z mężem braliśmy w Bergen. To było 11 września 1947 roku. Ślub był w urzędzie i pamiętam, że mój mąż nie rozumiał nic po niemiecku i nic nie mówił. Tylko w odpowiednim momencie musiałam mu dać znać, żeby powiedział Ja [tak]. Niektórzy z członków rodziny do dziś nie mogą nam wybaczyć, że nie był to prawdziwy żydowski ślub. Ale wtedy nikt o tym nie myślał. Bergen to było miasteczko jakieś kilka kilometrów od obozu. I to był tak naprawdę jedyny kontakt wtedy z Niemcami. Wszystko resztę mieliśmy w obozie. Były oprócz tego jeszcze kontakty handlowe. Myśmy wtedy dostawali kawę, która była dla Niemców nieosiągalna. Niemcy piją dużo kawy, więc oni się wyprzedawali niektórzy do ostatka za kawę. Pamiętam, że w Hamburgu kupiłam sobie jakąś starą maszynę do szycia, którą mam do dziś dnia zresztą. W obozie mieszkaliśmy do 1948 roku, kiedy to zdecydowaliśmy się na powrót do Polski. Wszyscy nam bardzo odradzali. Ale ja chciałam się uczyć dalej i wyobrażałam sobie, że to jest możliwe tylko w Polsce. Tak mi się wydawało. Poza tym byłam bardzo związana z językiem i jakoś nie wyobrażałam sobie życia gdzie indziej.

W Polsce przyjechaliśmy najpierw do Wrocławia, bo wtedy już wiedziałam, że przeżyli dwaj młodsi bracia mojej mamy, Rafael i Mozes. Oni byli w czasie wojny w Rosji, i potem przyjechali właśnie do Wrocławia. I przyjechaliśmy tu z takimi skrzyniami, w których miałam cały dobytek, i tę maszynę starą singerowską, i jakąś siekierę miałam, którą też zabrałam. Pamiętam, że strasznie się ze mnie wyśmiewali ci bracia mamy, jak widzieli taką skrzynię, bo myśleli, że ja skarby przywiozłam z Niemiec, a ja tutaj z takim byle jakim dobytkiem przyjechałam. Pojechałam zaraz potem do Łodzi, szukać kontaktu z pozostałą rodziną. I przyjechałam tam dosłownie w czasie, kiedy kuzynka Sara Lea [editor’s note: córka Barucha, brata ojca Gizeli Fudem] ze swoim mężem już siedzieli na walizkach i wyjeżdżali do Izraela. Tyle, że się wtedy z nią zobaczyłam. Zdecydowałam się wtedy zostać we Wrocławiu. To był ciągle rok czterdziesty ósmy i od razu po dwóch miesiącach pobytu w Polsce zdawałam na wstępny rok studiów, wtedy jeszcze humanistycznych, bo mi się wydawało, że później pójdę na anglistykę, że to mi będzie odpowiadało. Potem jednak okazało się, że wolę przedmioty ścisłe, i przeniosłam się na Politechnikę, gdzie skończyłam budownictwo, studia inżynierskie i magisterskie. W międzyczasie już zaczęłam pracować w katedrze mechaniki budowli, pracowałam tam jako asystent przez dziewięć lat. A potem już przeszłam do biura projektów, gdzie pracowałam aż do przejścia na emeryturę.

Nasza jedyna córka urodziła się w 1955. Ma na imię Barbara, i mieszka aktualnie w USA. Studia skończyła tutaj, to była biochemia i w 1981 wyemigrowała. Nie mogła tu miejsca znaleźć. Poza tym wszyscy jej koledzy i koleżanki, wszystko to się rozpierzchło po całym świecie i ona właściwie nie mogła się odnaleźć. Wobec tego, że ja miałam krewnych w Ameryce to ona się zdecydowała tam jechać. Pamiętam, że jak była jeszcze mała, to była straszną patriotką polską, i w ogóle, jak myśmy zaczęli przebąkiwać o ewentualnym wyjeździe do Izraela, to ona była bliska samobójstwa. To było dla niej coś absolutnie nie do przyjęcia. Była ze mną w Ameryce, kiedy miała jedenaście lat, i tam po raz pierwszy zetknęła się z ludźmi, którzy źle mówili o Polsce. Bo to była emigracja, która uciekła po pogromie kieleckim [11]. I ona bardzo to przeżywała. Raz tak się zdarzyło, że jak zaczęli coś wygadywać, to ona w ciemną noc z cudzego mieszkania uciekła, a ja ją szukałam po Nowym Yorku, w obcym mieście. I ona się dopiero potem trochę otworzyła.

Ona zawsze wiedziała, że jest Żydówką, nic nie ukrywaliśmy, ale miała mały kontakt z praktyką judaizmu, bo myśmy żadnych tradycji nie utrzymywali. Natomiast wszystkie koleżanki i kolegów, miała nie-Żydów, więc ona miała choinkę w domu (o czym później tam w USA już nie mówiła, żeby nie gorszyć kuzynki, która jest bardzo taka zachowawcza), i w ogóle praktycznie to dla niej nie było w tym żadnego problemu. Natomiast jak pojechała drugi raz do USA już jako siedemnastoletnia dziewczyna, to zorientowała się, jak to wygląda, i potem, jak przyjechała, to postanowiła, że jak będzie mieć rodzinę, to jej dzieci będą miały coś z judaizmu. Czyli jej bardzo brakowało, że nie miała właściwie niczego. Także teraz mając tam dwoje dzieci, ona jak nie zapomni, to pali świece w piątek wieczór, żeby te dzieci to miały. Obchodzi też niektóre święta, na przykład Purim. Na święta Pesach była kilka razy zapraszana do tej mojej pobożnej rodziny, więc ona już wie, jak to wyglądało, i dzieci jej wiedzą, że są Żydami. Jej mąż jest Żydem, ale z Białorusi. On wyemigrował rok – dwa wcześniej od niej. Z całą rodziną, on ma tam rodziców i siostrę i ciotkę. Oni nie są pobożni, on nawet w ogóle się w tych sprawach nie orientował, dopiero ona go uświadamiała i do dziś dnia mu się to wszystko myli.

Tu we Wrocławiu od początku mieliśmy kontakt ze środowiskiem żydowskim związanym z TSKŻ-em. [12] Chodziliśmy też do teatru żydowskiego na Świdnickiej [13], wtedy jak jeszcze grała tam Ida Kamińska [14] A z gminą żydowską to jedyny kontakt mam wtedy, kiedy biorę macę na Pesach. Mam też legitymację związku represjonowanych. I czasami chodziliśmy na rocznicę powstania Getta Warszawskiego [15], bo mąż jest z Warszawy. Coraz bardziej topnieje grupka tych, którzy tam przychodzą.

Nigdy nigdzie nie próbowałam jakoś utaić tego, że jestem Żydówką. Moi wszyscy polscy koledzy i koleżanki w pracy zawsze wiedzieli. Ja tam ich uczyłam nawet alfabetu hebrajskiego, nie wiem, czy jeszcze pamiętają, ale uczyłam ich podpisać się. Nie zniosłabym tego, żeby się ukrywać. Jak w czasie wojny byłam po tej aryjskiej stronie parę tygodni, to ta fałszywa sytuacja, kiedy nie można powiedzieć tego, co się chce, była dla mnie bardzo ciężka do zniesienia. Dlatego później już nigdy tego nie ukrywałam.

Pierwszy raz z antysemityzmem po wojnie zetknęłam się w 1956 [16]. Pracowałam wtedy przez kilka miesięcy w Gazoprojekcie, to było biuro projektowe. Wtedy zaczęła się ta odwilż. I wysłuchałam wtedy przypadkowo – bo nie sądzę, żeby zrobili to specjalnie, żeby mi dokuczyć – strasznie antysemickiej rozmowy na temat Żydów, że dobra ta nagonka, bo może teraz pójdą do pracy, niech trochę popracują, i tak dalej… Bardzo to było dla mnie szokujące, bo na studiach nie zetknęłam się z niczym takim. Pamiętam także, iż w 1968 byłam w takim kiepskim nastroju, i prawdopodobnie miałam to na twarzy, bo nawet jeden kolega podszedł, gdzieś tam mnie na klatce schodowej spotkał, poklepał po ramieniu – Niech się pani tyle nie martwi – on mówi – Przedtem było AK, teraz są Żydzi, ludzie muszą na coś narzekać. A w 1968 wobec tego, że ani nie byłam w partii, ani nie miałam żadnego stanowiska, to też nie ucierpiałam [17]. Bo ucierpieli ci, którzy mieli coś do stracenia. A ja tego nie miałam. Ale pamiętam tę nagonkę i w telewizji i w gazetach, i to, że coraz to nowi z tych resztek znajomych, których miałam, w jakiś sposób tam ucierpieli i zaczęli wyjeżdżać. No i to rozczarowanie, że zrozumieliśmy, że właściwie nie bardzo mamy tu co do szukania. Bo wtedy się odzywa ta druga strona, bo jak jestem między Żydami nie z Polski, to się czuję bardzo polska, natomiast jak jestem między Polakami nie Żydami, to się czuję bardzo żydowska. I na to nie ma rady, więc bardzo w tym czasie to odczuwałam. To było morze krzywd.

Dwa razy zastanawialiśmy się nad emigracją do Izraela. Pierwszy raz w pięćdziesiątym szóstym roku, wtedy byłam w Izraelu, córka jeszcze była maleńka. Już wtedy była taka fala i zaczęło się o tym mówić. Wtedy też wyjeżdżali wszyscy znajomi i byłam tam rozejrzeć się. I zasadniczo, gdybym się była wtedy zdecydowała, to miałam jeszcze tam krewnych, którzy by mi pomogli, ale mój mąż żadnych krewnych nie miał i tu miał pracę. Był na swoim i nie chciał jechać, zaczynać wszystko od nowa, żeby być od kogoś uzależnionym. A w sześćdziesiątym ósmym, gdy drugi raz braliśmy to pod uwagę jako ostateczność, to córka nie chciała o tym słyszeć.

Stan wojenny strasznie przeżywałam. Dlatego, że po prostu już było tyle nadziei i otwartości, że jak nagle później wszystko się cofnęło, to mi się wydawało, że to jest coś, co się już nie da odrobić, co już nie wróci. Pamiętam, tak się rozczarowałam do „Polityki” [tygodnik społeczno-polityczny], bo myśmy czytali wcześniej „Politykę”. I potem przez jakiś czas ona w ogóle nie wychodziła, a potem była jakaś czystka i kilku autorów, których chętnie czytałam, zniknęło wtedy z „Polityki”. I wtedy sobie uprzytomniłam dopiero, co to znaczy, taka czystka. A pamiętam, że to właśnie „Polityka” mnie ratowała w tym czasie, kiedy były te największe nagonki, dlatego, że ona była w miarę znośna. A teraz, po zmianie ustroju jakoś się żyje, gdybym była młodsza, to bym powiedziała, że lepiej. Gdybym odmłodniała, a nie starzała się. I wydaje mi się, że sporo ludzi z tych, którzy narzekają i mówią, że teraz jest gorzej, to dlatego, że po prostu że się zestarzeli.

Dziś żyję z dnia na dzień, i coraz mniej wychodzimy z mężem z domu. Utrzymujemy kontakt z córką i wnukami w USA, oraz z niektórymi przyjaciółmi z młodości, jak na przykład z tą koleżanką, Polką – Gabrielą, która mieszka teraz w Zakopanem i dzwoni czasami. Na jej cześć moja wnuczka ma na drugie imię też Gabriela. Kilka lat temu moją historią z czasów holokaustu interesowało się wydawnictwo związane z byłym obozem w Bergen-Belsen, nawet przeprowadzono ze mną wywiad. Ale teraz pierwszy raz mogłam opowiedzieć całą historię życia, z czego bardzo się cieszę.

Glossy:

[1] – Anti-Semitism in Poland in the 1930s: From 1935-39 the activities of Polish anti-Semitic propaganda intensified. The Sejm introduced barriers to ritual slaughter, restrictions of Jews’ access to education and certain professions. Nationalistic factions postulated the removal of Jews from political, social and cultural life, and agitated for economic boycotts to persuade all the country’s Jews to emigrate. Nationalist activists took up posts outside Jewish shops and stalls, attempting to prevent Poles from patronizing them. Such campaigns were often combined with damage and looting of shops and beatings, sometimes with fatal consequences. From June 1935 until 1937 there were over a dozen pogroms, the most publicized of which was the pogrom in Przytyk in 1936. The Catholic Church also contributed to the rise of anti-Semitism.

[2] – Beit Jaakow (hebr. dom Jakuba, jid. Bajs Jakow) – organizacja szkolna zajmująca się religijnym wykształceniem żydowskich dziewcząt. Pierwsza szkoła tego typu została założona w 1917 w Krakowie przez Sarę Szenirer. Idea tworzenia żeńskich szkół religijnych zyskała poparcie działaczy ortodoksyjnej partii Agudas Isroel; zaczęto rozbudowywać sieć szkół. W latach 30-tych na terenie Polski działało ponad 110 placówek BJ z prawie 31 tys. uczennic. W Krakowie od 1927 roku istniało seminarium dla nauczycielek, a w Warszawie od 1935 gimnazjum handlowe. Organizacja wydawała też własne czasopismo „Bajs Jakow”. Program szkół Beit Jaakow obejmował naukę podstaw języka hebrajskiego, ogólne wiadomości o Pięcioksięgu, naukę psalmów i modlitw przeznaczonych dla kobiet, wykłady o liturgii, świętach, zasadach etyki żydowskiej. Z czasem do niektórych szkół wprowadzono przedmioty świeckie (język polski, literaturę i historię Polski, geografię), dzięki czemu zyskały status szkół publicznych

[3] – Tarnow Ghetto: The population of Tarnow was 52,000 in 1939, out of which 48 percent were Jews. In March 1941 they were forced to move into a designated area, which was turned into a ghetto in February 1942. Later Jews were also brought in from the surrounding towns and villages, as well as from the Czech lands and Germany; altogether some 40,000 people were deported there. From the summer of 1942 until September 1943 there were continuous deportations to the death camp in Belzec. In September 1943 the ghetto was liquidated; 2,000 people were sent to the camp in Plaszow, and 8,000 to Auschwitz. A few hundred workers employed in the town managed to survive there until 1944.

[4] – Wypędzenie polskich Żydów z Niemiec : From October 1938 until the spring of 1939 there was a camp in Zbaszyn for Polish Jews resettled from the Third Reich. The German government, anticipating the act passed by the Polish Sejm (Parliament) depriving people who had been out of the country for more than 5 years of their citizenship, deported over 20,000 Polish Jews, some 6,000 of whom were sent to Zbaszyn. As the Polish border police did not want to let them into Poland, these people were trapped in the strip of no-man’s land, without shelter, water or food. After a few days they were resettled to a temporary camp on the Polish side, where they spent several months. Jewish communities in Poland organized aid for the victims; families took in relatives, and Joint also provided assistance.

[5] – Anschluss: The annexation of Austria to Germany. The 1919 peace treaty of St. Germain prohibited the Anschluss, to prevent a resurgence of a strong Germany. On 12th March 1938 Hitler occupied Austria, and, to popular approval, annexed it as the province of Ostmark. In April 1945 Austria regained independence legalizing it with the Austrian State Treaty in 1955.

[6] – Placówka – miejsce pracy Żydów zatrudnionych poza terenem getta. Robotnicy żydowscy pracowali np. na kolei, w prywatnych firmach niemieckich, w urzędach i przedsiębiorstwach SS, policji i Wehrmachtu, a także w administracji miejskiej. Robotnicy żydowscy mieszkali w getcie i codziennie wychodzili na kilka – kilkanaście godzin do pracy poza gettem. Za pracę dostawali skromny posiłek, a czasem niewielkie sumy pieniężne. Placówki istniały zasadniczo od początku okupacji, ich liczby wzrosła wiosną 1942 roku. W okresie akcji likwidacyjnych w gettach zatrudnienie na placówce często chroniło, przynajmniej przez jakiś czas, przed wywózką do obozu zagłady.

[7] – Belzec: Village in Lublin region of Poland (Tomaszow district). In 1940 the Germans created a forced labor camp there for 2,500 Jews and Roma. In November 1941 it was transformed into an extermination camp (SS Sonderkommando Belzec or Dienststelle Belzec der Waffen SS) under the ‘Reinhard-Aktion’, in which the Germans murdered around 600,000 people (chiefly in gas chambers), including approximately 550,000 Polish Jews (approx. 300,000 from the province of Galicia) and Jews from the USSR, Austria, Belgium, Czechoslovakia, Denmark, Holland, Germany, Norway and Hungary; many Poles from surrounding towns and villages and from Lwow also died here, mostly for helping Jews. In November 1942 the Nazis began liquidating the camp. In the spring of 1943 the camp was demolished and the corpses of the gassed victims exhumed from their mass graves and burned. The last 600 Jews employed in this work were then sent to the Sobibor camp, where they died in the gas chambers.

[8] – Plaszow Camp: Located near Cracow, it was originally a forced labor camp and subsequently became a concentration camp. The construction of the camp began in summer 1940. In 1941 the camp was extended and the first Jews were deported there. The site chosen comprised two Jewish cemeteries. There were about 2,000 prisoners there before the liquidation of the Podgorze (Cracow) ghetto on 13th and 14th March 1943 and the transportation of the remaining Jews to Plaszow camp. Afterwards, the camp population rose to 8,000. By the second half of 1943 its population had risen to 12,000, and by May-June 1944 the number of permanent prisoners had increased to 24,000 (with an unknown number of temporary prisoners), including 6,000-8,000 Jews from Hungary. Until the middle of 1943 all the prisoners in the Plaszow forced labor camp were Jews. In July 1943, a separate section was fenced off for Polish prisoners who were sent to the camp for breaking the laws of the German occupational government. The conditions of life in the camp were made unbearable by the SS commander Amon Goeth, who became the commandant of Plaszow in February 1943. He held the position until September 1944 when he was arrested by the SS for stealing from the camp warehouses. As the Russian forces advanced further and further westward, the Germans began the systematic evacuation of the slave labor camps in their path. From the camp in Plaszow, many hundreds were sent to Auschwitz, others westward to Mauthausen and Flossenburg. On 18th January 1945 the camp was evacuated in the form of death marches, during which thousands of prisoners died from starvation or disease, or were shot if they were too weak to walk. The last prisoners were transferred to Germany on 16th January 1945. More than 150,000 civilians were held prisoner in Plaszow.

[9] – Stutthof (Pol. Sztutowo): German concentration camp 36 km east of Gdansk. The Germans also created a series of satellite camps in the vicinity: Stolp, Heiligenbeil, Gerdauen, Jesau, Schippenbeil, Seerappen, Praust, Burggraben, Thorn and Elbing. The Stutthof camp operated from 2nd September 1939 until 9th May 1945. The first group of prisoners (several hundred people) were Jews from Gdansk. Until 1943 small groups of Jews from Warsaw, Bialystok and other places were sent there. In early 1944 some 20,000 Auschwitz survivors were relocated to Stutthof. In spring 1944 the camp was extended significantly and was made into a death camp; subsequent transports comprised groups of Jews from Latvia, Lithuania, Hungary and Lodz in Poland. Towards the end of 1944 around 12,000 prisoners were taken from Stutthof to camps in Germany – Dachau, Buchenwald, Neuengamme and Flossenburg. In January 1945 the evacuation of Stutthof and its satellite camps began. In that period some 29,000 prisoners passed through the camp (including 26,000 women), 26,000 of whom died during the evacuation. Of the 52,000 or so people who were taken to Stutthof and its satellites, around 3,000 survived.

[10] – Bergen-Belsen

[11] – Kielce Pogrom: On 4th July 1946 the alleged kidnapping of a Polish boy led to a pogrom in which 42 people were killed and over 40 wounded. The pogrom also prompted other anti-Jewish incidents in Kielce region. These events caused mass emigrations of Jews to Israel and other countries.

[12] – TSKZ (Social and Cultural Society of Polish Jews): founded in 1950 when the Central Committee of Polish Jews merged with the Jewish Society of Culture. From 1950-1991 it was the sole body representing Jews in Poland. Its statutory aim was to develop, preserve and propagate Jewish culture. During the socialist period this aim was subordinated to communist ideology. Post-1989 most young activists gravitated towards other Jewish organizations. However, the SCSPJ continues to organize a range of cultural events and has its own magazine, The Jewish Word. However, it is primarily an organization of older people, who have been involved with it for years.

[13] – Ester Rachel Kaminska Public Jewish Theater: created in 1950 through the merging of the Jewish Theater from Lodz and the Lower Silesian Jewish Theater from Wroclaw. The seat of the management of the theater was first located in Wroclaw and then moved to Lodz. Ida Kaminska, Ester Rachel Kaminska’s daughter, exceptional actress and the only female director in Jewish interwar theater, was the artistic director from 1955. The literary director of the theater was Dawid Sfard. In 1955 the seat of the theater was moved to Warsaw. Ida Kaminska was the director of the theater until 1968 when, due to increasing anti-semitic policies of the government, she left for Vienna (from Vienna she went to Tel Aviv and later to New York). Most of the best actors left with her. After Kaminska’s departure, the theater was directed by Juliusz Berger and, since 1969, by Szymon Szurmiej. The theater performed its plays all over the country and, since 1956, also abroad. The theater still stages plays by Jewish writers (for example Sz. Alejchem, An-ski). It is the only public theater, which puts on performances in Yiddish.

[14] – Kaminska, Ida (1899–1980): Jewish actress and theater director. She made her debut in 1916 on the stage of the Warsaw theater founded by her parents. In 1921-28 she and her husband, Martin Sigmund Turkow, were the directors of the Varshaver Yidisher Kunsteater. From 1933 to 1939 she ran her own theater group in Warsaw. During World War II she was in Lvov, and was evacuated to Kyrgizia (Frunze). On her return to Poland in 1947 she became director of the Jewish theaters in Lodz, Wroclaw and Warsaw (1955-68 the E.R. Kaminska Theater). In 1967 she traveled to the US with her theater and was very successful there. Following the events of March 1968 she resigned from her post as theater director and emigrated to the US, where she lived until her death. Her best known roles include the leading roles in Mirele Efros (Gordin), Hedda Gabler (Ibsen) and Mother Courage and Her Children (Brecht), and her role in the film The Shop on Main Street (Kadár and Klos, 1965). Ida Kaminska also wrote her memoirs, entitled My Life, My Theatre (1973).

[15] – Warsaw Ghetto Uprising (or April Uprising): On 19th April 1943 the Germans undertook their third deportation campaign to transport the last inhabitants of the ghetto, approximately 60,000 people, to labor camps. An armed resistance broke out in the ghetto, led by the Jewish Fighting Organization (ZOB) and the Jewish Military Union (ZZW) – all in all several hundred armed fighters. The Germans attacked with 2,000 men, tanks and artillery. The insurrectionists were on the attack for the first few days, and subsequently carried out their defense from bunkers and ruins, supported by the civilian population of the ghetto, who contributed with passive resistance. The Germans razed the Warsaw ghetto to the ground on 15th May 1943. Around 13,000 Jews perished in the Uprising, and around 50,000 were deported to Treblinka extermination camp. About 100 of the resistance fighters managed to escape from the ghetto via the sewers.

[16] – Polish October 1956: the culmination of the political, social and economic transformations that brought about the collapse of the dictatorial regime after the death of Stalin (1953). From 1954 the political system in Poland gradually thawed (censorship was scaled down, for instance, and political prisoners were slowly released – in April and May 1956 some 35,000 people were let out of prison). But the economic situation was deteriorating and the social and political crisis mounting. On 28th June a strike and demonstration on the streets of Poznan escalated into an armed revolt, which was suppressed by police and army units. From 19th-21st October 1956 a political breakthrough occurred, the 8th Plenum of the PZPR Central Committee met under social pressure (rallies in factories and universities), and there was the threat of intervention by Soviet troops. Gomulka was appointed First Secretary of the PZPR Central Committee, and won the support of many groups, including a rally numbering hundreds of thousands of people in Warsaw on 24th October. From 15th-18th November the terms on which Soviet troops were stationed in Poland were agreed, a proportion of Poland’s debt was annulled, the resettlement of Poles back from the USSR was resumed, and by the end of 1956 a large number of people found guilt in political trials were rehabilitated. There were changes at the top in the Polish Army: Marshal Rokossowski and the Soviet generals went back to the USSR, and changes also to the civilian authorities and the programs of political factions. In November 1956 permission was granted for the creation of workers’ councils in state enterprises, and the management of the economy was improved somewhat. In subsequent months, however, the process of partial democratization was halted, and supporters of continuing change (‘revisionists’) were censured.

[17] – Gomulka Campaign: a campaign to sack Jews employed in the Ministry of Internal Affairs, the army and the central administration. The trigger of this anti-Semitic campaign was the involvement of the Socialist Bloc countries on the Arab side in the Middle East conflict, in connection with which Moscow ordered purges in state institutions. On 19th June 1967, at a trade union congress, the then First Secretary of the Polish United Workers’ Party [PZPR], Wladyslaw Gomulka, accused the Jews of lack of loyalty to the state and of publicly demonstrating their enthusiasm for Israel’s victory in the Six-Day-War. This marked the start of purges among journalists and people of other creative professions. Poland also severed diplomatic relations with Israel. On 8th March 1968 there was a protest at Warsaw University. The Ministry of Internal Affairs responded by launching a press campaign and organizing mass demonstrations in factories and workplaces during which ‘Zionists’ and ‘trouble-makers’ were indicted and anti-Semitic and anti-intelligentsia slogans shouted. Following the events of March purges were also staged in all state institutions, from factories to universities, on criteria of nationality and race. ‘Family liability’ was also introduced (e.g. with respect to people whose spouses were Jewish). Jews were forced to emigrate. From 1968-1971 15,000-30,000 people left Poland. They were stripped of their citizenship and right of return.

Julian Gringras

Warsaw

Poland

Interviewer: Anka Grupińska

Date of interview: June – July 2005

Editing: Anka Grupińska, October 2012

Pan Julian Gringras mieszka w warszawskim blokowisku. Między tysiącami ludzi, w małym mieszkanku, sam. Ma 94 lata. Od kilku lat nie widzi. Nie może już czytać książek, patrzeć na obrazy. Słucha kaset. Ulissesa nagranego przez Związek Niewidomych i… ku mojemu zaskoczeniu „Najtrudniej jest spotkać Lilit”, mojego reportażu o izraelskich chasydkach. Lubi rozmawiać o historii. Przypomina powiedzenia z greki lub łaciny. Recytuje ulubione haiku i cummingsa.

Prosi, żeby nie publikować tekstu przed śmiercią, bo się boi, że mu „drzwi zapaskudzą”, albo że „przyjdą sznury dziennikarzy” i będą go za komunistyczną przeszłość rozliczać. Zastanawia się, i sam siebie uspokaja, że chyba nie był złym człowiekiem, choć mógł być serdeczniejszy dla innych. Czeka na moje wizyty. Zachęca do ciasteczek z makiem. Sam je wypieka, jak mówi: „na ślepo”. Wychodzę z ciasteczkami w foliowym worku – trzy dla mojego synka, jedno dla mnie.

Pan Julian zmarł 27 lipca 2007roku.

Mój dziadek [ojciec ojca] miał na imię najprawdopodobniej Mendel. On wyemigrował [do Szwajcarii] dużo wcześniej przed ojcem, ile lat nie wiem. I mieszkał w Szwajcarii, i być może był zegarmistrzem, tak mi się obiło o uszy. A mieszkał w miejscowości Szotfon, we francuskiej części chyba, mieszkał tam ze 30 lat swojego życia, zachowując wszystkie atrybuty Żyda religijnego. Czy on był bardzo religijny, czy średnio religijny? Nie wiem, ale był na pewno takim normalnym, bogobojnym Żydem. Nie wiem absolutnie, czy i co było z [jego] żoną, bo prawdopodobnie dzieci [dziadka] zostały w Polsce i rozpierzchły się po świecie, ponieważ bracia ojca znaleźli się w różnych miejscach Europy.

Nigdy nie wiedziałem, dlaczego dziadek wyjechał. Nigdy nie pytałem, nawet kiedy się z nim spotkałem po jego powrocie ze Szwajcarii do Kielc, w latach trzydziestych [na początku lat 30.]. W Kielcach mieszkał parę lat tylko i zmarł tragicznie. Mieszkał z takim kuzynkiem moim ze strony mamy (nazwisko Czarny, a jakie on miał imię, nie pamiętam, chociaż się z nim widywałem, gdzieś mi się schowało to imię) w jednym pokoiku. Był piecyk węglowy i ten piecyk był widocznie źle domknięty, czy coś się tam stało, i dziadek zaczadził się.

Najstarszy brat ojca, zdaje się, też się nazywał Artur [też, bo brat pana Gringrasa nazywał się Artur], mieszkał we Francji i spotkała go chyba jeszcze Ania [córka pana Gringrasa] w Paryżu, kiedy on miał już 87 lat [około 1965]. Drugi brat mieszkał w Wielkiej Brytanii, nazywał się Leopold, i dożył co najmniej 90-ciu lat [zmarł w latach 60. albo 70.]. Widziałem go na zdjęciu rodziny izraelskiej, tej która wyemigrowała z Polski. A najmłodszy, jeden był tylko młodszy od ojca, ten jest na zdjęciu szachowym, mieszkał też w Szwajcarii. To był Mauric. Mauric był młodszy od ojca o jakieś 10 lat może. Całkowicie łysy jak kolano, podobny do Mussoliniego.

Dziadkowie, czyli rodzice mamy? Nigdy nie widziałem ani babci ani dziadka ze strony matki. A i babci ze strony ojca nie znałem. Skąd pochodzili [ci ze strony matki] – też nie wiem. Prawdopodobnie z jakichś miasteczek podkieleckich, może z Buska, albo Chmielnika czy Pińczowa.

Ojciec miał na imię Koppel według akt, potem przekształcono na Józef, ale tak był Koppel, tak jak bohater jednej z powieści Singera. Mama miała na imię Fajgla, nie pamiętam dokładnie imienia, bo do mamy się mówiło mama. Jak matka za mąż za ojca wyszła, kiedy się poznali – też nie wiem. Wiem tylko, że wtedy, kiedy wyjechała z Pińczowa, emigrowała z ojcem do Szwajcarii. I od tego czasu coś nie coś więcej wiem, ale co, gdzie, jaka rodzina tam była w tym Pińczowie? Nie wiem.

Rodzice mówili [między sobą] przeważnie po żydowsku, ale ze względu na zakład fotograficzny język polski musiał być jako narzędzie opanowany. Moja mama według mnie mówiła bardzo poprawnie po polsku, w przeciwieństwie do ojca, który fatalnie mówił po polsku. Ale ona nie czytała, na to nie miałaby czasu prawdopodobnie przy takiej ilości dzieci i tych robotach dodatkowych w zakładzie [fotograficznym]. Czy ona coś konkretnego lubiła? Matka bardzo lubiła i hodowała kwiaty. Oleandry, fikus. Palma jakaś tam była niewysoka, ale fikus był duży. Te kwiaty stały w salonie. No i, lubiła ubrać się, w taką suknię satynową, lubiała ładnie się ubrać w dzień świąteczny. Lubiła [też] robić jedzenie: robiła konfitury, ciasta piekła, chałki piekła. Starała się o to, żeby było czysto i zawsze się powoływała, że ta doktorowa, z którą mieszkała w Szwajcarii [sąsiadka], też myła schody.

A co szczególnego było [w mamy charakterze]? To był jej stosunek do siostry Chitler. (Imienia nie pamiętam). Ona była żoną takiego Chitlera, o którym były złe słowa [źle mówiono o nim]. Siostra była bardzo uboga, miała trzech synów. Ten chłopak najstarszy się nazywał Mauric i on pracował potem w zakładzie fotograficznym „Moderne”. [Zakład, którego właścicielem był ojciec pana Gringrasa]. Uczył się sztuki fotograficznej i chyba coś osiągnął, ale zginął w czasie okupacji. Natomiast dwaj inni, ten najmłodszy się nazywał Motek, potem trafili do tej fabryczki Orion. [Ojciec pana Gringrasa był właścicielem fabryczki]. Oni mieszkali w takim drewnianym domu piętrowym, na Kapitulnej, blisko kościoła. To było takie podwórko, na którym stał domek piętrowy, oczywiście w tym domku mieszkało kilka rodzin, i oni mieszkali na pierwszym pięterku, ściany były belkowane nie tynkowane, pamiętam, czyli to była taka wiejska chałupa.

[Siostra Chitler] taka drobna, znacznie drobniejsza [od mamy], o pięknych czarnych oczach, bardzo cichutka, przychodziła mniej więcej co miesiąc do swojej siostry zamożniejszej i dostawała coś do jedzenia lepszego dla swojej rodziny, może coś z odzieży. W każdym razie siadywała koło kredensu taka bidulka cichutka, nawet ja tylko tak koło niej przechodziłem, mijałem ją też, prawie [jej] nie widząc. Ale ona tak zawsze się lekko uśmiechała, cichutko się uśmiechała.

Mama miała brata prawdopodobnie w Kielcach, z którym się prawie nie kontaktowaliśmy, on był chyba właścicielem sklepu i warsztatu szewskiego. Mama miała jeszcze inne rodzeństwo, ale też nie mieliśmy kontaktu z nimi. To rodzeństwo mieszkało, zdaje się, w Sosnowcu. Wiem, że oni się odezwali w latach osiemdziesiątych z Izraela.

Jak doszło do powstania zakładu „Moderne”? Długa droga. Najpierw gdzieś głucha prowincja, Pińczów, albo coś takiego, potem emigracja ojca z żoną i dwojgiem dzieci [z Simonem i Arturem]. Ojciec wtedy mógł mieć, tak ja szacuję, 25 – 28 lat. Wyjechał do Szwajcarii i jechał przez Węgry. Na Węgrzech zatrzymał się [na jakiś czas], pracował prawdopodobnie kilka miesięcy, zupełnie przypadkowo, u jakiegoś fotografa, chociaż on fotografii nie znał – tak ja zakładam, bo trudno mi przypuszczać, że on już w Pińczowie znał fotografię. Ten okres budapesztański pominę, ponieważ nic zupełnie o nim nie wiem, natomiast wiem, że ojciec znalazł się w latach mniej więcej 1900, może to było w 1903 a może w 1904, w Szwajcarii. Do Szwajcarii dostał się prawdopodobnie dzięki temu, że jego ojciec, który jest uwidoczniony na tak zwanej fotografii szachistów, tam mieszkał.

Więc ojciec w Szwajcarii nauczył się sztuki fotograficznej. Przez sześć lat mniej więcej mieszkał [tam] z żoną i z dziećmi. W Zurychu mieszkał. A potem przyszli na świat dwaj następni synowie Maurycy i Leopold, i siostra Roza –Eugenia, tak mi mówią moje wspomnienia. Cała ta rodzina mieszkała w kamienicy, chyba trzypiętrowej, w Zurychu. Zdjęcie tej kamienicy z 1970 istnieje również w naszych zbiorach fotograficznych [nie odnaleziono].

Po sześciu latach pobytu w Szwajcarii przyjechali do Kielc, mieli jakieś prawdopodobnie zaoszczędzone pieniądze. Żeby być rzemieślnikiem, trzeba było wykupić jakiś patent, tak sobie przypominam. Przypuszczam, że gdzieś w 1908 roku, może w 1909 albo 1910 powstał zakład fotograficzny „Moderne”, który zaczął szybko się rozwijać.

Zakład był przy głównej ulicy, przy Kolejowej. W tym samym budynku mieszkaliśmy. Wejście do zakładu mieściło się vis a vis naszego mieszkania, które było ulokowane w oficynie na wysokim parterze. W podwórku zbudowano atelier fotograficzne, które było takiej bardzo lekkiej budowy. Okna matowe, dach szklany, matowe szybki przesłaniane od wewnątrz firaneczkami granatowymi, które się przesuwało przy pomocy kija z dołu i ustawiało tak, żeby światło odpowiednio dobierać do zdjęcia. Z jednej strony cała ściana była szklana. Szybki były takiego formatu, bo ja wiem, 30 na 40 centymetrów mniej więcej, spore szybki, dosyć trwałe. Chociaż w okresie, kiedy grad ciężki spadł, grad wielkości kurzego jaja, to je pobił zdrowo.

Było zdjęcie jednej takiej kuli gradowej wielkości jaja kurzego. Ja miałem wtedy chyba 8 lat, wybiegłem na ulicę, miałem bardzo ładną bluzeczkę, może to był dzień świąteczny, może jakaś sobota, w każdym razie miałem tę odświętną bluzeczkę, i ja zbierałem ten grad w podołek, i dumny przybiegłem do domu, co się spotkało z rozpaczliwym krzykiem mamy: jakeś ty się pobrudził, coś ty zrobił, ja tak się napracowałam! Ja pozbierałem ten grad, a tu mnie spotkał taki afront!

Zakład miał przybudówkę murowaną, jednopiętrową. Wchodziło się po schodach drewnianych, stromych dosyć, na pierwsze pięterko i tam było laboratorium, tam był aparat do powiększeń, tam było wywoływanie zdjęć, powiększanie, przycinanie, itd. Tam zwykle ktoś pracował dodatkowo: jedna, dwie, trzy osoby pracowały. Na ile ja pamiętam, głównym pracownikiem był mój kuzyn, czyli syn siostry mojej matki, Mauric Chitler. Potem był jego braciszek, który mieszka jeszcze, jeżeli żyje, to mieszka na Florydzie w Miami, i był trzeci, Motek albo Mietek, jak go potem nazywaliśmy, który mieszkał w Niemczech. Była też kasjerka, jako że przed wejściem do atelier był maleńki pokoik, w którym się mieściła kasa i przyjmowanie zamówień. Przychodzili klienci, siadali na paru krzesełkach, zamówienie składali, a potem przechodzili do tego atelier i tam robiono zdjęcia. Zdjęcia robił zwykle ojciec, do ostatnich jego lat, do lat trzydziestych, a potem Artur i młodsi bracia robili zdjęcia. I w tym atelier były oczywiście rekwizyty, kolumny nie kolumny. Scenografia w zależności od życzeń klienta. Do tych rekwizytów należał też konik na biegunach, jest takie zdjęcie moje, ja dwuletni brzdąc z pieskiem Milką, trzymam się tego konia.

Klientela była taka mało miejska, chłopska po prostu, czasem ludzie bardziej zamożni czy jakiś lekarz, czy jakiś adwokat też tam robił sobie zdjęcie. [Raz kiedyś, pamiętam,] trafił do nas późniejszy arcymistrz szachowy Stanów Zjednoczonych. Jak to mogło być? Otóż niejaki Szmulek Rzeszewski albo Rzeszowski, chłopak lat może 10, ubrany normalnie po żydowsku, to znaczy kapota, czapka żydowska, taki kaszkiet, on przyjechał z jakiejś maleńkiej miejscowości, gdzie się objawił jako cudowne dziecko grające w szachy wspaniale. I jechał przez Kielce, przez Hamburg, jechał do Ameryki, gdzie jacyś krewniacy go widocznie ściągnęli. Potem, wiele lat później, dowiedziałem się, że to był właśnie Rzeszewski, który był przez parę lat dobrych arcymistrzem Stanów Zjednoczonych. I tam, [w zakładzie „Moderne”], zrobiono mu zdjęcie. Mój ojciec, który był wielkim miłośnikiem szachów, z nabożeństwem mówił, że właśnie robił zdjęcie temu Rzeszewskiemu. I ja stałem obok, widziałem, jak robiono to zdjęcie.

Urządzenie zakładu zmieniało się. Oświetlenie było z początku naturalne, mianowicie te zasłonki, którymi operował przy pomocy długiego drążka ojciec lub jego pomocnik. Później już zainstalowano lampy elektryczne, tak zwane jupitery czyli reflektory, ale to były już trzydzieste lata, kiedy światło elektryczne zaczęło być bardziej dostępne, chociaż było bardzo drogie. Kilowatogodzina kosztowała około 50 groszy, czyli dwa i pół bochenka chleba. (Ile w Kielcach wydawano [w tamtym czasie]? Trudno mi powiedzieć, ale przypuszczam, że jakieś 200, 300 złotych miesięcznie na utrzymanie na pewno wydawano).

Szklane negatywy? Po prostu nie było filmu. Zamiast podkładki papierowej, na którą się nakłada emulsję, używano szkła. To była żelatyna razem z roztworem chlorku srebra czy bromku srebra (dzisiaj są bardziej skomplikowane te związki). Rentgena wtedy jeszcze na filmie też nie było. Nie było techniki Kodaka, w której na papierze można zrobić od razu zdjęcie. Wtedy robiono zdjęcie na negatywie, na którym była klisza szklana powleczona emulsją, a dopiero z tej kliszy robiono odbitkę na papierze czyli pozytyw. Taka była technika powlekania, którą potem w Kielcach urzeczywistnił [upowszechnił] mój ojciec, wtedy kiedy zbudował fabryczkę klisz i papieru fotograficznego, gdzieś w latach trzydziestych. Fabryczka się nazywała „Orion”. Fabryczka produkowała klisze fotograficzne i papier fotograficzny. Nie tylko dla celów własnych, przede wszystkim na sprzedaż.

A ta klisza szklana to jest oddzielna historia, w którą włączona jest moja matka również. Bo zakład fotograficzny w Kielcach miał to do siebie, że istniał w różnych okresach czasu [trwał w zmieniających się warunkach]. Więc były czasy w Polsce wielkiej biedy i trzeba było oszczędzać na personelu, i były czasy, kiedy był personel. Otóż [często] pomagała ojcu matka. Niezależnie od tego, że musiała nakarmić dzieci, przynieść z bazaru, co się dało kupić, itd. (W niektórych latach była służąca, to ona pewnie na bazar chodziła).

To matka pomagała ojcu w ten sposób, że nocami siadała za pulpitem fotograficznym w pokoju, gdzie ja spałem i moi trzej bracia, znaczy czterech nas spało w dwóch łóżkach. Przy stole były ustawione dwa pulpity, takie pochyłe ze szkiełkiem matowym, na to szkło matowe kładło się kliszę i matka dokonywała przeglądu tej kliszy. W ręku miała pędzelek, pędzelek maczała w takim płynie, nazwijmy to bardzo bladym tuszem, i jasne plamki, które były na kliszy, punktowała, zamazywała. To był retusz. I to robiła matka. Nieprawdopodobne, ale mając tę ilość dzieci na utrzymaniu, jeszcze znajdowała czas na to! Maurycy, zajmował się retuszem dużych powiększeń i te duże powiększenia on retuszował w zakładzie. To podretuszowanie polegało nie na plamkowaniu [to, co matka robiła], ale on już podrysowywał nawet, ponieważ miał te talenty malarskie, to robił taki półportret szkicowany. I to też się sprzedawało jako coś w rodzaju artystycznej fotografii.

Nie można było sprzedać takiego zdjęcia z plamkami, bo jednak istniała konkurencja, naprzeciwko był zakład fotograficzny firmy Rembrandt, też żydowski właściciel. Trudno mi [coś o nich] powiedzieć. Wiem, że nigdy Rembrandt nas nie odwiedził i my ich nie odwiedzali[śmy], to był wróg numer jeden prawdopodobnie. Nie wiem, jak się nazywał właściciel tego zakładu. My wiemy, że to był Rembrandt. Tak jak na ojca mówiono Moderny, nie mówiono nigdy Gringras, panie Gringras, tylko panie Moderny.

W trzydziestych latach w filii zakładu fotograficznego „Moderne”, zaczęto produkować zdjęcia zmarłych, utrwalane, czyli wypalane, na porcelanie. To były owalne, niewielkie stosunkowo zdjęcia nagrobne, porcelanki. U Żydów tego nie praktykowaliśmy, to było tylko dla chrześcijan. (W Kielcach 2/3, przypuszczam, to byli katolicy). Normalny handel.

Zakład fotograficzny musiał się reklamować. Więc tę reklamę zorganizowano w ten sposób, że przy bramie od ulicy porobiono takie futryny, i w tych futrynach poumieszczano zdjęcia mniejsze, większe portrety w ramach złoconych, różne zdjęcia, i to była reklama firmy „Moderne”. W późniejszym czasie znalazły się tam również te wypalane na nagrobki porcelanki.

Ojciec miał zdolności techniczne, umiał na przykład przerobić aparat, który stał na statywie, aparat dosyć dużego formatu, do którego się wkładało kliszę i robiło zdjęcia, korzystając z oświetlenia naturalnego. Otóż w późniejszych latach ojciec ten aparat przerobił, żeby zaoszczędzić na wydatkach na klisze. (Wtedy klisze były sprowadzane z zagranicy: albo niemieckie Agfa, albo były belgijskie Gevaert). Ojciec dorobił taką wkładkę, która mieściła w sobie kliszę i umożliwiała podział kliszy na cztery części, z tym, że ekspozycja jednej klatki nie powodowała naświetlenia pozostałych trzech.

Ojciec nie chodził do polskiej szkoły, przypuszczam, że chodził do chederu, bo wtedy w tych małych miasteczkach nie było rodziny żydowskiej, której dziecko nie chodziłoby do chederu, prawda? Otóż ojciec się nauczył na tyle języka niemieckiego, że zaabonował w Wiedniu pismo fachowe fotograficzne, które przychodziło regularnie do nas do domu. Ja pamiętam nawet kolory tego pisma – taka blada sepia, cienkie było, nie miało zdjęć jakichś [szczególnych]. Każde najgłupsze dzisiejsze pismo ma piękne odbitki, prawda?, a to były takie bardzo blade odbitki. „Fotografischesrundschau” chyba się nazywało. Ojciec otrzymywał to pismo regularnie, on nie tylko je otrzymywał, ale i wykorzystał je. Opanował tak zwaną technikę, która się nazywa Bromoeldruck.

Dlaczego ja mówię o tym tak dokładnie? Bo znowu to się wiąże z moimi dziecinnymi wspomnieniami. Ja leżąc w łóżku, miałem wtedy 9 czy 10 lat, zanim zasypiałem, obserwowałem ojca, który siedział przy stole, miał przed sobą dwie takie większe, grubsze, szklane płytki. Na jednej płytce była farba roztarta, na drugiej była naga, ślepa fotografia. Fotografia wyglądała na zwykły czysty arkusz papieru, a to była już fotografia, już zdjęcie było na niej zafiksowane. W ręku [ojciec] miał sprężynkę, taki drut zakończony kółeczkiem i w tym kółeczku umieszczony był pędzel ze sztywnym włosiem, nie twardym, delikatnym, ale sztywnym. On maczał ten pędzelek w farbie, obstukiwał [go] i potem sprężynowo uderzał, delikatnie, w tę przyszłą fotografię. I po jakichś 10 minutach widać było zarys, na przykład, głowy. Potem on wybijał dalej, dalej, potem niektóre miejsca akcentował mocniej, czerń czy brąz mocniej, (albo brąz albo czerń była), wybijał [tym pędzlem] w biel i powstawała piękna fotografia o takiej charakterystyce ziarnistej [Broemeldruck].

Tę technikę potem przechwycił brat Artur [starszy brat], który był właściwie takim duchowym spadkobiercą ojca o ile chodzi o fotografię. Artur ożenił się i przeniósł do Częstochowy, gdzieś na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Zbudował sobie [tam] atelier fotograficzne „Sztuka”, jeszcze przed wojną. Dobrze mu się powodziło, docierał nawet na Jasną Górę i robił zdjęcia jakichś pielgrzymek nie-pielgrzymek. Potem zajął się nawet tym bromoeldruckiem, ale już po wojnie, kiedy wyemigrował do Izraela, gdzie miał również zakład fotograficzny. Tam zajął się jeszcze inną techniką, która się nazywała gummidruck i ta technika jest do dzisiaj przez niektórych fotografów stosowana.

Ojciec mój w związku z tym zakładem bywał dosyć często we Wiedniu. Jak wrócił [wracał] z Wiednia, pamiętam, przyniósł [przywoził] mi ciastka, takie ciastka, które do dzisiaj pamiętam. Wspaniałe! Ojciec lubił szachy. Mauric [brat ojca] lubił szachy i dziadek lubił szachy. Przy czym w pewnym momencie szachy u ojca zamieniły się w nałóg. I to w taki nałóg, który pociągał za sobą koszta. Mianowicie w Kielcach były dwie cukiernie. Jedna się nazywała „Smolińskiego”, a druga „Royal”. Prawdopodobnie w tym Royalu przesiadywał przez pewien czas ojciec z Mauricem i grali zawodowo w szachy, próbowali wygrać i zarobić. To spotykało się z ogromną niechęcią matki, gdyż te wygrane nie przynosiły prawdopodobnie żadnego profitu. Przypuszczam, że tylko straty. Ja nauczyłem się szachów też w Kielcach, chyba wszyscy [mężczyźni w rodzinie] umieli grać po trochu w szachy. Grali z sobą nie tylko Żydzi w tej cukierni, ale grali różni ludzie, Polacy rdzenni, katolicy. Tutaj religia, profesja nie miały żadnej roli, jako że szachy same dla siebie stanowiły coś takiego, co byśmy nazwali ekumenicznym przesłaniem. Ludzie się spotykali, bo lubili szachy, no i grali.

Ja byłem najmłodszy z pięciu synów, przede mną była jedna starsza siostra i [miałem jeszcze] trzy młodsze siostry. Nas było dziewięcioro. Bracia byli starsi ode mnie, różnica mogła być znaczna. Najstarszy jest Simon, nazywany przez nas często Zygmuntem, mógł być starszy jakieś 11 – 12 lat. Artur o 6,7, może 8 [lat]. Dwaj bracia: Simon i Artur urodzili się na kielecczyźnie. To mogło być Busko, Pińczów, Chmielnik. Być może, że w Pińczowie, bo ostatnio mi powiedział Chaskiel Majtek [mąż siostry pana Gringrasa, Ziuki], że moja rodzina [ze strony ojca] wywodzi się z Pińczowa, a ja sądziłem, że z Chmielnika.

Simon, Zygmunt albo Symche – w aktach polskich i francuskich. Simon wyjechał do Palestyny, przypuszczam, w 1921, 1922. Było wiadomo, że bardzo wielu chłopców pochodzenia żydowskiego starało się od wojska wymigać, stosowali różne techniki. Pamiętam, że nawet była technika głodzenia się i picia czarnej kawy. Simon był prawdopodobnie syjonistą, a być może uciekał przed wojskiem. Potem był w kibucu jakimś, zachorował na malarię, a potem się odnalazł we Francji. Pracował w kinie, ale pod koniec pobytu we Francji był właścicielem kina. On miał pewne zainteresowania z dziedziny malarstwa, pamiętam jego rysunek: jakiś człowiek w szatach proroka siedzi na ogromnym kamieniu, zachód słońca, a z tyłu jest pustynia.

Brata z Francji [Zygmunt] wydano i [on] trafił do Oświęcimia. Nie wiem, podobno wydała go jego konkubina, Francuzka, takie były słuchy. Spotkał go ten mój kuzyn [Czarny] w obozie w Oświęcimiu. Czarny przeszedł przez kilka obozów i świetnie sobie radził, natomiast brat bardzo szybko się poddał i zamienił się w tak zwanego muzułmanina [wł. muzułmana, czyli osobę całkowicie pozbawioną woli życia]. I [Zygmunt] zginął. W Paryżu są uwidocznione na jakimś kamieniu [pomniku] nazwiska kilkuset Żydów wywiezionych do obozów i jest wymieniony Symche Gringras.

Chłopak w okularach albo w binoklach [na zdjęciach] to Artur albo Adolf, ale po dojściu Hitlera do władzy to już przeszedł na Artura, a jak on miał na imię żydowskie – nie wiem. Przypuszczam, że Artur, który zbliżał się do wieku poborowego nieco później [niż Simon], też usiłował uniknąć wojska. Pił tę kawę czarną, pamiętam. W każdym razie do wojska go nie wzięli. Artur był po gimnazjum, on nie miał matury. (Poza mną chyba Leopold miał maturę).

Trzeci chłopak to jest Maurycy. Mauric, nie Moric. Ten się urodził w Szwajcarii. Maurycy urodził się w 1905, 1906, był starszy ode mnie jakieś 5 lat. Mój brat Maurycy posiwiał w wieku mniej więcej 16, 17 lat. Gwałtownie posiwiał. (Ja posiwiałem dużo później, w normalnym wieku, trzydziestu paru lat. Ale to już był okres, kiedy byłem w Związku Radzieckim). To był ogromny nerwus, utalentowany, dobrze grał na pianinie i malował. Miał takie artystyczne zacięcie.

Potem jest Leopold, też w Szwajcarii się urodził. Leopold był ode mnie starszy może o 4 lata. Roza to Eugenia, bo ona się urodziła w Szwajcarii. Myśmy na nią wołali Roza, Róźka, też starsza ode mnie. Może o 2, 3 lata. Ona była niewiele młodsza od Leopolda, o rok może. Tam [u nas] się często dzieci rodziły, jak z tego wynika. Dziewięcioro dzieci jednak!

Potem byłem ja, urodzony w 1911 w Kielcach. Julian. Pewnie miałem jakieś żydowskie imię. Nie pamiętam, kiedy zmieniłem je sobie. Mnie od dziecka wołali Julek. Nie wołało się w domu inaczej niż: Maurycy, chodź no, nie mówiło się Moritz. Po żydowsku Leopold to chyba było Lipe, Lipek, mówiono na niego Lipek. Ja nie pamiętam [swojego żydowskiego imienia].

Ziuka to jest Edzia, po żydowsku Estera, to jest ta siostra młodsza [od pana Gringrasa]. Edzia też miała zeza. Ona [po wojnie] mieszkała w Izraelu póki nie zmarła, w wieku 85 lat. W Izraelu to ona już miała też takie piłsudczykowskie imię – Ziuka. [Ziuk to zdrobnienie od imienia Józef; Ziukiem nazywano marszałka Józefa Piłsudskiego]. Ziuka zmarła kilka lat temu, jakieś trzy, cztery lata temu. To była z czterech sióstr jedyna, która się uchowała, bo te [trzy] zginęły z rąk niemieckich. Ziuki mąż to jest Chaskiel Majtek, który mieszka w Izraelu, w Holonie, on do mnie dzwoni czasem.

Następnie była Bala albo Bela. Chyba Bala myśmy wołali, a jak zapisana – nie wiem. I najmłodsza była Mania. Te dziewczyny pracowały w zakładzie fotograficznym, częściowo również się uczyły retuszu i potem pracowały w firmie „Orion”. One chyba nie uczyły się w żadnej szkole. Umiały czytać i pisać, i rachować umiały biegle oczywiście, i mówiły poprawnie po polsku, ale do jakiej szkoły chodziły – nie wiem. (Były takie szkoły: cztery klasy albo sześć klas).

Ja Balę pamiętam dobrze. Bardzo ją lubiłem, bardzo żywa, inteligentna dziewczynka, ruchliwa, przystojna bardzo, według mnie. Ładne oczy, dołeczki miała w buzi. Mania nie miała, ani Ziuka [dołeczków]. Mania była ostatnia w kolejce, dziewiąte dziecko. Ale kiedy ona już dorastała, to ja siedziałem w Warszawie, ja się z nimi nie spotykałem prawie, tylko w czasie wakacji, i to bardzo rzadko. Czy Bala i Mania miały swoich adoratorów, tego nie wiem.

Otóż nasze mieszkanie mieściło się na parterze wysokim. To były trzy pokoje z kuchnią bez łazienki, była, zdaje się, toaleta, woda była zimna. W tym mieszkaniu przyszły na świat wszystkie pozostałe dzieci, to znaczy te dziewczynki. I ja się tam urodziłem. To mieszkanie, ta oficyna, istnieje, ponieważ widział ją Jakub [wnuk] parę lat temu.

Pod nim [mieszkaniem] mieściła się piekarnia w późniejszych latach, co powodowało oczywiście wielkie kłopoty, zwłaszcza latem: to robactwo, które się tam lęgło! No, ale piekarz, to były zalety: można było oddawać czulent w sobotę. Przez wiele lat korzystaliśmy z tej piekarni dla odpieku czulentu. W czulencie były kartofle, fasola, kawałki mięsa, kiszka prawdopodobnie, i wszystko to miało kolor taki brązowy, jakby było polane sosem. Bardzo ciężko strawne. I po iluś tam latach zarzuciliśmy to, już się nie pojawiało na stole. Nie przepadałem [za tym]. Ojciec może lubił, ale znikło to. I mace się w tej piekarni piekło.

Kuchnia była miejscem, w którym nie tylko przygotowywano posiłki, ale raz w miesiącu, może raz na dwa miesiące, urządzano wielkie pranie, Była balia, ja pamiętam już wyżymaczkę – to było wielkim postępem technicznym: wyżymaczka przykręcona w jakiś sposób do tej bali. Przychodziła praczka, wynajmowano ją na trzy dni. Więc tam [w kuchni] wtedy się musiało zmieścić: gotowanie i pranie, a w kącie tej kuchni stało żelazne łóżko, takie bardzo prymitywne, na którym spała służąca. Służąca była Polką z reguły. Dziewczyna jakaś przychodziła ze wsi na krócej, na dłużej, w zależności od tego, jaka była sytuacja [w domu]. Były takie trudniejsze okresy, kiedyśmy sami na przykład robili kiszoną kapustę. Tę kapustę ja udeptywałem jako dziecko. Wstawiano mnie do tej beczki i ja tuptałem nóżkami, miałem chyba ze cztery lata. Przez całą zimę korzystaliśmy z takiej beczki, którą ustawiano gdzieś w piwnicy.

Więc dosyć obszerne dwa [pokoje], trzeci był znacznie mniejszy – to była sypialnia rodziców. My mieściliśmy się w pierwszym pokoju: nasza sypialnia, jadalnia i pracowania fotograficzna. Czterech chłopców spało w dwóch łóżkach. Stół wieczorem późnym służył za podstawę dla dwóch pulpitów, przy których pracowała matka, retuszując klisze. Stół oświetlony był lampą jeszcze nie elektryczną, ale lampą naftową z koszulką gazową, to było dużo jaśniejsze światło. Ten pierwszy pokój był taki uniwersalny. W pierwszym pokoju również była kanapa pokryta ceratą, z takim oparciem wysokim. Łóżka były metalowe. Spałem w jednym z Arturem. Gdzie dziewczynki spały, nie wiem. Gdzie one się rodziły, ja nie wiem! Jak matka była w ciąży, też nie wiedziałem, nigdy się o tym nie mówiło, nie zwracałem na to uwagi.

Na podłodze [w tym mieszkaniu] były deski malowane na czerwony kolor. Posadzka się zjawiła, jak żeśmy się przeprowadzili do nowego mieszkania (posadzka to są drewniane kawałeczki, które się stykuje ze sobą), parkiet się na to dzisiaj mówi. W tym uniwersalnym pokoju był masywny stół, był kredens, pamiętam, bo do kredensu się dobierałem, jak już byłem starszy. Kredens był z takiego gruszkowego drzewa, ciepły kolor sepii, były takie charakterystyczne, prawdopodobnie dla mebli żydowskich, kolumienki, szybki oczywiście były barwione, jak witraż troszeczkę. Nad tymi szybkami i z boku winogrona wyrzeźbione w drzewie, to pamiętam. Najładniejszy w tym w domu był ten kredens. A może ten kredens był w tym drugim mieszkaniu?! W drugim pokoju na oknie i na podłodze stały kwiaty, bo mama bardzo kwiaty lubiła. Zapamiętałem też pianino, bo kiedy dowiedziałem się, że nie zdałem do gimnazjum, siedziałem przy tym pianinie, na takim taborecie kręconym, i tak oparłem się o to pianino, i chyba płakałem wtedy, pamiętam.

Ja nie wiem, skąd się u nas to granie wzięło. Ja przypuszczam, że ojciec, tak mi się coś wydaje, był takim klezmerem, grywał na weselach. On umiał coś nie coś zagrać na skrzypcach, ale to było takie granie wiejskie, ja bym powiedział, takie klezmerowskie, niższego gatunku. Otóż nie umiem powiedzieć, czy to było powszechne, ale spotkałem tę rzecz [muzykowanie] w co najmniej trzech domach [przed wojną w Kielcach]. W naszym domu było kilka instrumentów: pianino, skrzypce, wiolonczela, była tez okaryna. Pianino było w domu mojej żony (na tym pianinie nikt się nie uczył grać, na skrzypcach jeden brat się uczył), i ten fotograf, konkurent [ojca], Rembrandt, miał syna Wilka [zdrobnienie od Wilhelma], który bardzo dobrze grał na skrzypcach.

Ja grałem na skrzypkach, a nie na skrzypcach, bo byłem mały. Skrzypki są wykonane nie przez lutnika zawodowego, to taka masówka, którą można było w sklepie kupić, bardzo tanie. Uczyłem się gry na skrzypcach bardzo krótko, natomiast starannie i systematycznie uczył się zarówno Leopold jak i Maurycy. Przypuszczam, że pięć, sześć lat co najmniej się uczyli. Ale żadna dziewczyna nie grała. Prawdopodobnie nie miały skłonności, nie były zainteresowane. Leopold grywał już rzeczy poważne, grywał na przykład koncert Mendelsohna. W Szwecji, w której zamieszkał po wojnie, należał do takiego kwartetu, w którym grał jeszcze mając lat siedemdziesiąt.

Ja uczyłem się u takiego nauczyciela muzyki, Niemca, który z rodziną swoją na stałe zamieszkał w Kielcach. On nazywał się Rommel. U niego uczył się też Leopold. To była charakterystyczna postać, wysoki, przystrzyżony na jeża, dosyć surowy, [tak go pamiętam], ponieważ dostałem od niego parę razy smyczkiem po łapach, z takim dodatkiem: du verfluchte Kerl, ty przeklęty chłopcze, jak fałszowałem. Chodziłem z przymusu na te lekcje i czekając na swoją kolejkę, ponieważ on miał kilku wychowanków, siedziałem w takim ogrodzie u niego, ogród był starannie utrzymany, i tam się podjadało agrest. To był [nauczyciel mieszkał] spory kawałek od centrum miasta, chodziłem tam przez jakieś pół roku, może rok nawet. Miałem chyba z dziesięć, osiem lat wtedy. W czasie okupacji na burmistrza Kielc wybrano podobno jego syna. Ale on nigdy nie wykazywał jakichś takich tendencji antyżydowskich czy antypolskich.

Okno [naszego pokoju] wychodziło na podwórko. Były dwa podwórka, jedno, na którym wysoka, tajemnicza wierzba rosła i była pompa na korbę, i było drugie podwórko – miejsce naszych zabaw. Oba były połączone, jedno przylegało do rzeczki Silnica, ale ta rzeczka wyglądała raczej jak ściek. Na podwórku był szereg komórek, w których mieszkańcy przechowywali drewno na zimę, jakieś graty niepotrzebne, tam była też duża, tajemnicza szopa. Do dziś tajemnicza, bo w środku tej szopy nigdy nie byłem.

Na podwórku bawiłem się z siostrami, z Adasiem Bryczkowskim, który mieszkał na pierwszym piętrze, Rzędowscy bawili się z nami. Bawiliśmy się w krytko, gonitko, graliśmy w palanta. Tam była studnia z korbką i dzieci się na tej korbce bujały. Kiedyś spadłem i zrobiłem sobie dziurkę w czole, to ją zakleiłem znaczkiem pocztowym, pamiętam. Miałem 10 lat, kiedy dostałem rower – ciężki, niemiecki rower. Taki był duży, że nie mogłem dosiąść siodełka. Być może na tym samym podwórku bawił się kilka lat później Gustaw Herling Grudziński [1919-2000, pisarz i publicysta, po II wojnie światowej na emigracji we Włoszech, współpracownik Jerzego Giedroycia, współzałożyciel Instytutu Literackiego i miesięcznika „Kultura”] i jego starszy brat Morek, czyli Maurycy. Gustaw był 9-10 lat młodszy ode mnie, to ja nie mogę wiedzieć [czy się bawili tam]. Ale oni mieszkali w tym samym domu, od frontu, na drugim piętrze. W tym domu mieszkali sami Żydzi, poza naszą rodziną wszyscy zasymilowani. Jedyna polska rodzina – Kozikowie mieli sklep kolonialny od frontu domu. Była tam też fryzjernia Lubczyńskich. Wszystkie te zakłady wychodziły na ul. Sienkiewicza.

Ja całe dzieciństwo spędziłem na podwórku wśród dzieci, które mówiły wyłącznie po polsku. Podwórko było polskie, mimo, że rodziny były żydowskie. Ja kontakt z językiem żydowskim miałem w domu, bo ojciec mówił biegle, to był jego ojczysty język, jidysz, i matki też. Natomiast bracia i siostry już używali pół na pół. To wynikało również z sytuacji ekonomicznej, ponieważ zakład fotograficzny wymagał kontaktu z klientelą na ogół polską, to pracujący w zakładzie musieli operować językiem polskim. Ponieważ ojciec słabo mówił po polsku, to bracia, którzy bardzo wcześnie zaczęli pracować w zakładzie fotograficznym – ci mówili biegle po polsku. Również siostra ta, która zmarła kilka lat temu w Izraelu [Ziuka] też pracowała w zakładzie fotograficznym i do ostatka doskonale mówiła i pisała po polsku.

Do chederów czy do jesziwy nie chodziliśmy, bo rodzice już nie uznawali tych szkół religijnych. Ja nie chodziłem do szkoły powszechnej w ogóle, tak mi się wydaje. (Sam się zdumiewałem, gdzie się nauczyłem czytać i pisać). Chodziłem do tak zwanego gimnazjum żydowskiego przez dwa lata, gdzieś jak miałem lat 11, 12. Było takie małe gimnazjum żydowskie z językiem wykładowym polskim, ale w tym gimnazjum uczono również hebrajskiego. Była specjalnie lekcja hebrajskiego, uczono nas Biblii. O tym żydowskim gimnazjum niewiele mogę powiedzieć, praktycznie nic. Ono było położone dosyć daleko od centrum miasta, tak na peryferiach, i jak się poszło rano, a potem wracało, to się o nim zapominało po prostu. Nie było kontaktu z tym gimnazjum. Był tam hebrajski, ale ja nie przywiązywałem wagi, nie uczyłem się [hebrajskiego]. Jedna nauczycielka, którą zapamiętałem. Nauczycielka chyba historii, tylko ją tak przypominam, jak przez mgłę. Nazwisk nie znam. Skąd się to gimnazjum wzięło u mnie – nie wiem, dlaczego przerwałem – też nie wiem. Pamiętam natomiast czapkę, ponieważ zrobiono mi zdjęcie, nawet ładne było zdjęcie. Czapka była: otoczka niebieska, denko było białe, okrągła, biały filc u góry, kolory ładnie dobrane. Nie było mundurków.

Potem była przerwa [nie chodziłem do szkoły], i szykowałem się do gimnazjum państwowego. [Żydowskie gimnazjum, niepaństwowe nie posiadało uprawnień prowadzenia egzaminów maturalnych.] Na ogół sterowali mną rodzice, nawet nie wiem, dlaczego zdawałem do gimnazjum państwowego, skoro moi bracia nie chodzili do tego gimnazjum. Prawdopodobnie chodzili do gimnazjum żydowskiego, tak mi się wydaje.

Gimnazja [w Kielcach] były dwa gimnazja męskie, koedukacyjnych nie było w Kielcach. Moje, im. Mikołaja Reya, dzisiaj ono jest nazwane gimnazjum im. Żeromskiego. To budynek był taki jak gdyby poklasztorny, bo przylegał do niego budynek, w którym się mieściło seminarium duchowne. Jak się nazywała ta ulica? Jedności Narodowej, coś takiego, nie pamiętam. Gimnazjum było bardzo stare, tynki bardzo zniszczone. To drugie, gimnazjum Śniadeckich, było raczej bogatsze, uczęszczały tam dzieci z rodzin średniozamożnych. I było też żeńskie gimnazjum, do którego chodziła moja fiance czyli narzeczona, gimnazjum Zimnowodziny [żeńska szkoła Stefanii Wolmnanowej-Zimnowodziny mieściła się na rodu Placu Wolności i ul. Słowackiego]. Ta Zimnowodzina była dyrektorką. Pod koniec lat trzydziestych albo później powstało jeszcze jedno gimnazjum, tzw. Biskupie. To znaczy widocznie było pod opieką Kościoła. Tak mi się wydaje, ponieważ w Kielcach było biskupstwo.

Ja dostałem się do tego polskiego [gimnazjum Reya] w drodze egzaminu, w 1926, tak mi się wydaje. Zdawałem matematykę, język polski, łacina się zaczynała dopiero w gimnazjum, miałem ją cztery lata tylko. Przy czym zdawało nas dwóch, mój przyszły szwagier [Mosze Baum] i ja. On zdał lepiej niż ja, jego przyjęli od razu, a ja musiałem powtarzać egzamin pół roku później. Cztery lata gimnazjum od piątej do ósmej, cztery klasy. W 1927 [zaczynałem], mniej więcej coś takiego. W 1930 była matura.

Znalazłem się w klasie, która liczyła sobie około 50 elewów. Wychowawcą klasy był Konradi, nauczyciel łaciny. 50 uczniów, w tym trzech pochodzenia żydowskiego, o takich nazwiskach, które pozwalały skonstruować maleńki wycinek krajobrazu. Mianowicie był Baum – było drzewo, był Gringras czyli była zielona trawa, i było jabłko, ten się nazywał Jabłko, ten trzeci, nie Appel, tylko Jabłko. W klasie żeśmy zajmowali czołowe miejsca. Tak się składało, że jeśli chodzi o poziom, to myśmy w klasie, ta trójka, stanowiła czołówkę. Było paru bardzo zdolnych Polaków, ale niewielu. Niektórzy byli jednostronnie [zdolni], na przykład dobrze literaturę opanowali. Do Bauma przychodzili do domu koledzy, on pomagał w matematyce, polskim itd., on był bardzo uczynny. Do mnie nie przychodzili.

W klasie ta trójka nie trzymała się odrębnie. Rozpływaliśmy się wśród pozostałych. Nie było takiego wyizolowania w klasie. Nie było jakichś wyzwisk, przezwisk itd. Szybko malała ilość uczniów. Następna klasa już nie liczyła 50, a jakieś 40, a do matury to nas doszło gdzieś około 30. Wykruszali się, nie przechodzili z klasy do klasy, albo warunki ekonomiczne były takie, że nie wytrzymywali. Tam byli chłopcy ze wsi. Był taki Bezak. Widać było, że z ubogiej bardzo rodziny. W moim gimnazjum nie było za dużo zamożnych dzieci. Koledzy z gimnazjum? Mam takie zdjęcia zrobione pod Kielcami, to była Dąbrówka, leśniczówka. Mieszkał tam jeden z tych kolegów, on się nazywał Marian Pilichowski, jest na zdjęciu. Myśmy robili takie spacerki 7 kilometrowe z Kielc do tej Dąbrówki, tam myśmy posiedzieli, pogadali. Na tym się to kończyło. Dla tego chłopca [Pilichowskiego] skończyło się, bo w rok czy dwa później on umarł. Prawdopodobnie cały czas był chory na płuca, mimo że syn leśniczego. Bardzo porządny, miły chłopak.

Mundurek szkolny był: stójka przy marynarce i kepi na głowie, z denkiem, jak kepi policjanta francuskiego. To był obowiązkowy mundur gimnazjalny. Ci chłopcy na zdjęciu są w mundurkach. To było już po maturze, ale to byli chłopcy ubodzy i ten strój gimnazjalny był zarazem ich strojem wyjściowym. Jeszcze go nie zdążyli przerobić na ubranie cywilne. Jeżeli chodzi o dziewczęta, to nie mieliśmy z polskimi żadnego kontaktu z wyjątkiem działalności politycznej, później, w Warszawie. Natomiast dziewczęta polskie, na które myśmy oczywiście też rzucali oczkiem chodziły do gimnazjum świętej Kingi. Nosiły takie czapeczki granatowe, ale to były dziewczęta, do których nam nie wolno się było zbliżyć, bo to groziło jakimiś konsekwencjami. Wiedzieliśmy, że to się może skończyć jakąś bijatyką. W gimnazjum ulubionym moim sportem były łyżwy, ja dobrze jeździłem, byłem dobrym gimnastykiem. To chociaż [mimo, że] tam [na ślizgawce] dziewczynki polskie się pojawiały, to nigdyśmy nie próbowali, jak to mówią, zagadać, poderwać, nigdy!

Nauczycieli słabo pamiętam. Jest zdjęcie uczniów w klasie. Tam widać piec kaflowy, ławki z takimi pulpitami otwieranymi i między nami, w środku, siedzi Irena Breneisen, nauczycielka niemieckiego. Ja wszystkie te zdjęcia klasowe [robiłem], ustawiałem grupę, aparat stał na statywie. Włączałem tak zwany autoknips, czyli samowyzwalacz i biegłem na swoje miejsce. Bardzo często na tych zdjęciach tak się wpatruję w aparat, sprawdzam, czy on działa. Ta mina moja jest trochę odmienna od miny pozostałych kolegów na zdjęciu. Te zdjęcia klasowe nie były robione Leicą. Wtedy jeszcze to był zwykły mieszkowy aparacik mały. Dzisiaj się takich nie robi, nie produkuje się w ogóle. Taki aparat wyrzucał podstawkę, obiektyw był z przodu w takim mieszku, woreczku z fałdami jak zwężająca się harmonijka; prawdopodobnie miałem taki aparacik. Leicę miałem w późniejszym czasie, jak byłem na Politechnice. Potem robiłem odbitki, sam. Wywoływałem je, bo ten aparacik był na kliszę szklaną, mniej więcej format 6 cm na 9 cm, nie na film. I ja robiłem powiększenia w laboratorium zakładu fotograficznego mojego ojca. Ja se sam to odbijałem, powiększałem i robiłem takich 50, czy ileś tych odbitek. Dla wszystkich kolegów z klasy. Można powiedzieć, że już w bardzo wczesnym wieku zabawiałem się w korupcję, jako że rozdawałem zdjęcia. Od kolegów nic nie dostawałem, ale można by dzisiaj było przeprowadzić dowód, gdybym trafił na komisję śledczą, że przekupiłem profesora, żebym miał lepsze stopnie. [Aluzja do sejmowych komisji śledczych w Polsce, które tropią korupcję.]

Przypuszczam, że rodzina mamy była przeciętnie religijna. Mama obserwowała szabas, regularnie zapalała świece. Dom [nasz] był koszerny, ale pod koniec [w drugiej połowie lat 30.] rodzice z całą pewnością przestrzegali koszer, ale my [dzieci] nie: mleko, mięso [mieszaliśmy]. Nie demonstrowaliśmy jedzenia szynki, ale na mieście, czy tam w szkole, to jadłem kanapkę z szynką. Ja byłem, jak to mówią, bezwyznaniowy od chyba dwunastego, trzynastego roku życia. Bardzo wcześnie zerwałem z religią. Przestałem chodzić do bóżnicy z ojcem. Mnie nie zmuszano do chodzenia [do bóżnicy]. Nie miałem bar micwy. Być może ten wpływ Szwajcarii odezwał się bardzo silnie. To mogło zaważyć. Wszystko to razem składało się na taką atmosferę: to nie była asymilacja, ale tendencja taka była, prawdopodobnie.

Bóżnica była w sąsiedztwie naszego mieszkania. W drugiej posesji [na sąsiedniej posesji], to był parterowy budynek, dosyć długi, maleńka posesja, bóżnica się tam mieściła, a w dni powszednie cheder [tam był]. Ojciec najpierw w każdą sobotę, a potem w większe święta tylko chodził do tej bożnicy. W latach 20. to było bardziej takie XIX wieczne [bardziej przestrzegał zasad], a potem coraz rzadziej chodził. Ojciec nosił kapelusz, ale wtedy każdy nosił kapelusz albo kaszkiet. Nawet melonik miał w którychś latach.

Była synagoga na ulicy Starowarszawskiej [synagoga przy Nowowarszawskiej wystawiona w 1903 dzięki wsparciu Mojżesza Pfeffera], jest jeszcze chyba ta synagoga w Kielcach. Synagoga [w przeciwieństwie do bóżnicy] to jest okazały budynek z wszystkimi ozdobami, ma taką platforemkę, podest, nie wiem, jak to się nazywa [bima]. To jest budynek piętrowy, obszerny, w którym się może pomieścić, powiedzmy, ze dwieście ludzi. Natomiast bóżnica jest mała [ed.note. właściwie jest to rozróżnienie między sztibl a bóżnicą czyli synagogą]. Tamta była wielkości mieszkania.

Obserwowano [u nas] pewien rytuał. Święta Wielkanocne były przestrzegane bardzo starannie, dlatego że było smaczne jedzenie. Biszkopt z mąki macowej! Ja umiem zrobić go do dzisiaj. Robi się go tak samo jak z mąki zwykłej. A mąkę najlepiej zrobić samemu – zemleć macę. To jest tak zwane paschalne ciasto, do niego się pijało wino rodzynkowe, które się robiło w domu. Kupowano rodzynki, te rodzynki zakwaszało się, po prostu się zalewało ciepłą wodą, nie wiem, czy się dodawało cukier, czy nie, i po kilku dniach powstawał napój, który my nazywaliśmy winem rodzynkowym; miał może ślad alkoholu, ale zupełnie mizerny. Na tym stole wszystko tradycyjnie: jajka, woda solona, jakieś mięso. Maca była okrągła. Nigdy nie było za moich czasów macy kwadratowej, fabrycznej, tylko maca ręcznie pieczona, okrągła, świetnie wypiekana, nierównomiernie, o nieporównywalnym smaku. Lepsza niż maca węgierska, którą sprowadzano do Polski po wojnie.

Jak mówimy o świętach, to przypominają mi się przedwojenne smaki. Na górnych półkach w tym kredensie z winogronami stały jakieś łakocie, które robiła matka: czasem scukrzone konfitury z wiśni czy ze śliwek; truskawki – nie, truskawki się pojawiły bardzo późno, w 20. latach myśmy nie jadali truskawek. Natomiast były wspaniałe wiśnie, były jagody, były nie lubiane bardzo [przeze mnie] borówki czerwone. Owoce leśne i owoce ogrodowe też były tanie, się kupowało te pierwsze gruszki, to były takie małe czerwone, twarde gruszki, bardzo słodkie, nazywały się witarnie. Kiedy matka przynosiła kosz z bazaru załadowany prowiantami różnymi [różnym prowiantem], co się dało kupić, a więc: mleko, ser, jabłka, warzywa (sama targała to) – między innymi były tam gruszki. I przed domem myśmy dopadali do tego kosza, nikt nie pamiętał o tym, że trzeba matce pomóc, tylko rączki się zanurzało do tego kosza, i tam wyciągaliśmy te witarnie, matka zgrzana, czerwona na twarzy, stała i uśmiechała się. Wypieki na jej twarzy i kolor tych witarni, to było prawie to samo, to zapamiętałem.

Borówki były bardzo łatwo dostępne [tanie], zastępowały marmoladę, której się nie kupowało, bo była za droga i tymi borówkami się smarowało chleb, no to było śniadanie. Borówki zbierane były w lasach podkieleckich, jakaś kobieta ze wsi do domu je przynosiła. Podobnie [popularne] jak ogórki kiszone, które się jadło w charakterystyczny sposób, mianowicie ogórki były krojone nie na plasterki tylko na cztery części, cztery ćwiartki takie. I brało się też kawałek chleba z masłem na śniadanie, kawałek sera, wspaniałego sera białego, ser w formie serca. Chleb kupowany był różny. Przypominam sobie taką scenkę, chyba w roku 20., najstarszy brat przyniósł skądś wojskowy chleb, który się nazywało komiśniak. To był chleb z formy, bo chleby nie były wtedy robione z formy, były okrągłe. I siadało się do stołu, ojciec który doskonale umiał kroić chleb, kroił takie równe kromki, no i te kromki matka rozdawała. Masło było osełkowe, też było tanie, jajka były tanie, nabiał był bardzo tani wtedy.

Mówiłem już, że najpierw się uczyłem w gimnazjum żydowskim, w którym nie było matury, a potem się przeniosłem do Reya, w którym była matura. Ja i ten mój [przyszły] szwagier [Mosze Baum] się wybieraliśmy na Politechnikę. Dlaczego? Nie wiem, co mną kierowało. Na pierwszy rok [Politechniki] zdawało 180 chłopców, z tego około 10% to byli Żydzi. Czyli istniało coś takiego jak numerus clausus, nie nullus, ale clausus. Zdawał jeszcze jeden z Kielc, Gliksman. Żeśmy się przyjaźnili, ale luźno. To była taka mieszczańska rodzina, nieliczna, ale bardzo uboga. To znaczy ani krawcy, ani szewcy, to byli handlowcy [handlarze]. To, co pamiętam [na ich temat], to strasznie przetarty dywan w pokoju środkowym, prawie bez mebli. Gliksman zawsze był ubogi, biedny, bardzo zepsute zęby miał, nie mieli pieniędzy na dentystę. Zawsze chodził w tym swoim mundurku szkolnym, a na Politechnice też nosił jakąś taką stójkę i gumowy kołnierzyk miał. To był biały, sztywny kołnierz, zapinany i potem był gors, tak się nosiło: koszula z gorsem. Ale myśmy się śmiali, że Gliksman ma jeszcze mankiety sztywne połączone sznurkami z kołnierzem, tylko gors, sznurki i mankiety, tak żeśmy się śmiali. Prawdopodobnie miał jedną koszulę.

Przyjechałem do Warszawy [1931 lub 1932] i wynajęliśmy mieszkanko [razem z kolegą Baumem], pokój u madame Fürst, Fürst przed ü. Pani Fürst chyba była Żydówką. Miała lat wtedy mniej więcej 60. Była śmieszną osobą, z Niemiec się wywodziła, mówiła biegle po niemiecku, dobrze po polsku, miała czasem takie niezbyt wytworne anegdotki, trochę grubiańskie. Piętro to było piąte, mały pokoik. To było przy pryncypalnej ulicy Marszałkowskiej. Oczywiście oficyna, nie front, tylko oficyna, bez windy, ale mieliśmy stamtąd świetny widok. Z naszego okna było widać Cedergren, czyli dawną centralę telegraficzną na ulicy Zielnej, to dzisiaj jest Fundacja Nissenbaumów. I myśmy przez okno flirtowali z tymi telefonistkami na odległość dobrych 100 metrów.

Dostawałem 50 zł z domu i mama przysyłała raz w miesiącu takie solidne paczki żywnościowe, no i to wystarczało, bo mieszkanie kosztowało chyba ze 20 złotych. Te 50 złotych miały mi służyć do opłaty mieszkania i utrzymania się bez korepetycji. W latach 1932, 1933. Ja też ubierałem się w domu, szyto mi w Kielcach. Uszycie ubrania nie było specjalnie drogie. Czy buty na przykład – to było kupione w Kielcach.

Jeść to myśmy u madamme Fürst nie jedli, jadło się na mieście za 50 groszy. Przeważnie w jadłodajniach. Na przykład blisko naszego domu, który miał numer 100 chyba, pod 120 czy 127 była taka restauracja, dzisiaj byśmy powiedzieli snackbar, w której można było dostać rybkę po żydowsku, kiełbaskę z kapustą znakomicie przyprawioną. Brało się bułkę, kapustę z tą kiełbaską, i to był obiad. To było drogie. Tam się nie jadało codziennie, oczywiście. Natomiast za 50 groszy, czasem za 70, można było zjeść obiad na rogu Śniadeckich i dzisiejszego Placu Konstytucji: pieczeń, z kartoflami, z buraczkami, sztukę mięsa. Pan Rajmer się nazywał [właściciel], o ile sobie przypominam. Był taki barek na pięterku, w którym się dostawało jarskie jedzenie, na przykład zapiekankę z kartofli, grzybów i jajek za 50 groszy, duża porcja. Naprzeciwko Rajmera był jeden z najbardziej ekskluzywnych sklepów: „Bracia Pakulscy”. „Bracia Pakulscy” sprzedawali od najlepszej herbaty i kawy, poprzez bażanty, kurczaki… Oczywiście był cukier, itd. W tym sklepie można było dostawać najlepsze ryby, kawior można było kupić. I była taka jadłodajnia, w której raz byłem, „Pod Srebrną Różą”. Tam za dwa złote można było bardzo dobrze zjeść. No i była też taka garkuchnia na Marjańskiej ulicy, to już wejście do żydowskiej dzielnicy, za jedną złotówkę dostawało się obiad z pięciu dań. To był super luksus, bo się dostawało zakąskę, to była oczywiście wątróbka z cebulką, albo śledzik jakiś, na drugie rosół z makaronem, na trzecie kawałek jakiejś pieczeni, albo kura. No, kura oczywiście z dodatkami wszelkimi do tego. Potem był jakiś deser: kawałek ciasta i jeszcze był kompot. To były domowe obiady. 20 osób [tam przychodziło]. Wchodziło się, zjadało, płaciło i wychodziło.

Zmienialiśmy pokoje od czasu do czasu, bliżej Politechniki, bo [dużo] kosztował przejazd tramwajem. (Ja myślę, że dlatego mi się tak często śni teraz ten odcinek Marszałkowskiej w zmienionej scenerii, bo musiałem dosyć często maszerować per pedes stamtąd po Plac Politechniki). Przenieśliśmy się na Puławską. To [ci] państwo się nazywali Łęgowie, to była rodzina żydowska też, Łęga. Życia towarzyskiego za bardzo nie miałem na studiach. Te sprawy związane z polityką absorbowały bardzo. Do organizacji socjalistycznej OMS Życie trafiłem na Politechnice. Do Życia należeli i Żydzi i Polacy, Polacy najczęściej pochodzenia, jak się to mówiło, proletariackiego. Ja też należałem później do Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej.

Dla [od] organizacji Życie mieliśmy z Baumem zadanie: trzeba było zrobić powielacz do drukowania gazetki. Musieliśmy zrobić stelaż metalowy, któreśmy wykombinowali z elementów jakiejś maszyny, potem trzeba było dorobić do tego wałki, jakieś kółka napędowe, jakieś linki. Te wałki były powlekane taką grubą twardą jak gdyby żelatyną i ich zadaniem było nabieranie farby roztartej na płytce. Oczywiście był druk [czcionki], druk ułożony był w kasetkę. To była praktycznie ręczna robota, ale kilkaset egzemplarzy dziennie można było zrobić. I myśmy taką maszynkę wykombinowali, korzystając z możliwości, jakie dawały warsztaty na ulicy Gęsiej, Pawiej. (Bo tam mieściły się wszelakiego rodzaju żydowskie warsztaty, takie manufakturki, które robiły i torebki, i ślusarkę, i zamki do drzwi, i klucze dorabiały, no i szprychy, rowery naprawiały itd., i piekarnie też tam były). Więc myśmy taką maszynkę zbudowali i ustawiono ją na czwartym piętrze domu, w mieszkaniu żydowskim i tę maszynkę przez parę miesięcy obsługiwała taka dziewczyna, 18-latka, poetka, która mówiła tylko po żydowsku. Nie wiem, jak się nazywała. Unikało się podawania imion, nazwisk ze względu na to, że w policji można było wyśpiewać. Ta dziewczyna obsługiwała to aż do wpadunku, kiedy policja mieszkano zajęła, razem z tą maszynką, z tą panienkę, która potem dostała sześć lat. I siedziała.

Pamiętam, na Ciepłej była jakaś fabryka. Mieliśmy zorganizować masówkę. To polegało na tym, że kiedy robotnicy wychodzili ze zmiany, trzeba było stanąć na jakimś krzesełku składanym, czy na jakiejś ławeczce i zacząć wykrzykiwać: towarzysze!! I potem mówca wychodził i zaczynał przemawiać, że tu żyjemy w Polsce faszystowskiej, że tam hitlerowcy itd., no przemówienie takie krótkie, zwięzłe przemówienie, że rząd faszystowski. To trwało pięć minut, dziesięć minut, i potem się rozbiegano. Moja rzecz była prawdopodobnie, tak sobie przypominam, zwoływać tych ludzi. Ale były jeszcze inne [działania]. Na przykład takie przerzucenie do Czechosłowacji, gdzie partia komunistyczna była legalna, i trzeba było przerzucić szefów, a właściwie szefa czyli sekretarza KZMP, którym był wtedy Zambrowski. [Roman Zambrowski, właśc. Rubin Nusbaum, 1909-1977, działacz komunistyczny, członek KPP, w latach 1930-1938 w kierownictwie KZMP, w czasie wojny organizator Związku Patriotów Polskich w ZSRR; do 1968 roku we władzach komunistycznych w Polsce, oskarżony o syjonizm, został usunięty z partii.] To ten Zambrowski, którego syn Antoni przeszedł do Solidarności. No i wtedy myśmy pomagali dojechać do Zakopanego, znaleźć przewodnika, etc., żeby ułatwić mu przejście na drugą stronę. On się przedostawał pieszym oczywiście traktem. I ten przewodnik, który też był na ogół z lewicy, przeprowadził go na drugą stronę. Czyli były takie różne roboty zleceniowe.

Aresztowano mnie przed wojną. Zostałem zawieszony w prawach studenta. Byłem na 3 roku, oskarżony o udział w organizacji komunistycznej. Skonfiskowano u mnie dwie książki rosyjskie. To były wiersze Siergieja Jesienina. [Siergiej Jesienin, 1895-1925, poeta rosyjski, autor zbiorów: „Radunica”, „Spowiedź chuligana”, „Moskwa pijacka”, „Motywy perskie”; współtwórca skandalizującej grupy poetyckiej imażystów.] (Ja bardzo lubiłem Jesienina i jeszcze dzisiaj pamiętam połowę pięknego wiersza „Pismo kżeńszczynie” [ros. list do kobiety], piękny wiersz). A skąd u studenta Politechniki język rosyjski? Otóż, książki techniczne w Polsce wydawane były tłumaczeniem z niemieckiego i były bardzo drogie. Natomiast Rosjanie nie przestrzegali praw autorskich i wydawali te książki po rosyjsku, na lichym papierze i eksportowali do Polski. One były dostępne dla mojej kieszeni. Ja dwa miesiące siedziałem: w więzieniu na Daniłowiczowskiej, a potem w Pułtusku. To było w 1933 albo w 1934 roku. Groził mi proces. Miałem dobrego adwokata, Cyranka. I rodzice i bracia wyłożyli na to swoich kilkaset złotych, chyba 600. (Nigdy mi żadnych pretensji z tego tytułu nie robili). W końcu mnie uniewinniono, czy raczej sprawę umorzono.

Felę [przyszła żona] poznałem, jak ona miała 17 lat, a ja miałem 23, już w czasach Politechniki. Chodziłem do tego mojego przyjaciela [do jego domu w Kielcach], do Mańka, [Mosze Baum, brat Feli]. No i z tą rodziną jakoś się zaprzyjaźniłem. (Oni do mnie mieli inny [lepszy] stosunek niż moi bliscy do mojej przyszłej). Fela chodziła jeszcze do gimnazjum. Ona była z 1917 roku, 20 września 1917. Do Zimnowodziny [gimnazjum żeńskie w Kielcach] chodziła. Ona skończyła szkołę, ale nie zdawała matury. Tak mi się zdaje. Ojciec Feli był krawcem, a zarazem współwłaścicielem sklepu z materiałami krawieckimi. Sklep był od frontu, a warsztat od tyłu. To liczna była rodzina. Kilku braci miało wspólny sklep na ulicy Kolejowej, późniejszej Sienkiewicza. Oni przyjmowali zamówienia, brali miarę i szyli na miejscu, w tym sklepie. Jej rodzina mieszkała na ulicy Czystej, późniejszej Fosza, w domu, który być może jeszcze istnieje. Kilku braci ojca Feli mieszkało w tym domu, w którym miał miejsce pogrom w Kielcach w 1946 roku, tam właśnie na Plantach. Ale im się nic nie stało, ponieważ w 1946 już na świecie dawno ich [tej rodziny] nie było. Z wyjątkiem Icka vel Jacka Baum, który wylądował z żoną w Nowym Jorku, i zdaje się, był taksówkarzem, a reszta rodziny – nie wiem, nie wiem… Przepadła.

Mama Feli – nie wiem, jak się nazywała [Balbina], a ojciec – Szymon. Oni byli prawdopodobnie młodsi od moich rodziców o kilka lat, ale ja nie wiem, kiedy moi rodzice się urodzili. Nie wiem, skąd pochodzili [rodzice Feli]. Rodzina żony była wierząca, ale tak umiarkowanie. Ojciec na pewno był w mycce i prawdopodobnie chodził co sobotę [do synagogi], świece zapalali co sobotę, ale nie było jakiegoś szczególnego podkreślania żydowskości, nie.

Wiem, że jeden z tej rodziny zajmował się handlem nabiałem, miał taki sklepik na ulicy Kolejowej, nazwali go Pachciarek. Od słowa pachciarz. A pachciarz to był właśnie taki człowiek, który się zajmował handlem nabiałem u Żydów. Nabiał skupowano, mimo, że nie koszerny, u chłopów. Bo nie było innego wyjścia, tu już nic nie pomogły żadne zakazy, można było dzielić mleczne od mięsnego, koszer i tak dalej, ale kupić trzeba było masło, śmietanę, jajka. I one nie były potem jakoś koszerowane.

Zakład [fotograficzny ojca] był głównym źródłem dochodu i początkiem powstawania fabryki fotograficznej Orion i naszego przeniesienia się z ulicy Kolejowej na ulicę Czystą, później nazwaną ulicą marszałka Fosza. Przypuszczam, że ojciec zaciągnął pożyczkę na ten dom. Mój szwagier [Chaskiel Majtek], z którym rozmawiałem bardzo niedawno jeszcze [przez telefon], wspomniał, że ojciec był na progu bankructwa, że był strasznie zadłużony tuż przed wojną. To mógł być rok gdzieś 1930, 1932, 1931 [kiedy zbudowano fabryczkę]. To była taka parcela niewielka. Na tej parceli zbudowano kamieniczkę wysokości dwóch pięter, w której by się mieściły trzy mieszkania: parter, pierwsze piętro i drugie piętro, i zbudowano dla dozorcy jeszcze taką przybudówkę niewielką, murowaną, i komórki były oczywiście. Bez komórek się nie obędzie, solidne takie szopy, gdzie składano materiał surowy, na przykład belę papieru fotograficznego, jakieś pakiety szkła, itd.

Na drugim piętrze mieściliśmy się my – mieszkanie trzypokojowe, tam już była łazienka bardzo skromniutka, ale łazienka, był balkonik niewielki. Ja już tam nie mieszkałem, tylko na wakacje przyjeżdżałem do domu, na wakacje z wyłączeniem jednego miesiąca praktyki gdzieś w fabryce. (Ja miewałem praktykę w Andrychowie, w Łodzi w kilku fabrykach, w fabryce pod Kielcami). Z jednego mieszkania na pierwszym piętrze urządzono halę, gdzie produkowano papier fotograficzny, bo szklane klisze produkowano w sposób bardziej prymitywny, dużo ręcznej roboty.

Natomiast [żeby produkować] papier fotograficzny, trzeba było zbudować maszynę z kilkoma bębnami, maszynę szerokości, bo ja wiem, metra mniej więcej, i dwóch metrów wysokości, na których przewijał się papier. Ten papier się zanurzało w takie kuwety, w których był roztwór utrzymywany w stałej temperaturze, ten roztwór to była emulsja, ale papier musiał być tak zanurzany, żeby tylko jedna strona była pokryta. Potem szedł do góry, na wałki i zwisał, takie festony [luźno zwisający papier, lekko falujący, długie pół rulony] się układały. I ten papier zwisał, posuwał się do przodu, był nadmuch powietrza ciepłego, filtrowanego, czyszczonego, (ja zaprojektowałem ten filtr z pierścieniami, które były w takim ogromnym, ogromnym, bębnie spryskiwanym wodą). I powietrze przechodziło przez ten bęben spryskiwany wodą. Potem powietrze szło do takich rur, takiego blaszanego rurociągu, który miał z boku otwory, i z tych otworów dmuchało na te festony i papier powietrze już częściowo podgrzane i oczyszczone, papier już suchy się rolował od razu, i w pewnym momencie nożycami odcinany był, ręcznie chyba. Większość sprzętu w tej fabryce była zaprojektowana przeze mnie i przez ojca.

W fabryczce pracował również mój brat Leopold jako chemik. Jedyny przyrząd, który myśmy kupili, to był tak zwany densometr, przyrząd do mierzenia gęstości optycznej. Chodziło o to, żeby sprawdzać, jaka jest przepuszczalność światła kliszy. Pamiętam, że Leopold zajął się tą stroną. Natomiast Artur chyba nie pracował w tej fabryce fotograficznej, bo się przeniósł do Częstochowy. Maurycy być może pracował w zakładzie fotograficznym jako retuszer, a poza tym on już miał wtedy takie poważne zamiłowania malarskie. Sporo malował. Zachowało się duże zdjęcie, być może jest u Ani [u córki], na którym jest właściciel fabryki – ojciec mój w towarzystwie całego personelu. Personel liczył sobie wtedy, na tym zdjęciu, ze 30, 40 osób, z tego około 10 osób to była rodzina, to były siostry, kuzyni. Tam jest sporo twarzy.

Ja takie rury dla tej fabryczki zaprojektowałem, korzystając z literatury technicznej, jaką miałem na Politechnice, a wykonał je blacharz, który się nazywał Cyna. Niezwykle miły, zdolny człowiek, w tym kaszkiecie żydowskim, on to wykonał te przewody. Ten Cyna głównie zajmował się kryciem dachów. Dachy krył albo papą i smołował, albo krył je blachą, którą trzeba było lutować. Otóż lutowanie blachy wymagało zastosowania spoiwa, którym był stop cyny, (nie cyna czysta, bo cyna czysta była droga), które odpowiednio podgrzane, topiło się i miejsce styku lutowało się tak, żeby oczywiście dach był szczelny, bo inaczej przecież przeciekałaby woda deszczowa. Otóż Cyna się tym zajmował, ale zajmował się też innymi pracami. Było ich sporo, bo z blachy ocynkowanej robiono rynny na przykład. A dlaczego nazwaliśmy go Cyna? Dlatego, że kropelki tej cyny, wtedy kiedy on lutował blachę, pryskały [mu] na twarz i zostawiały takie ślady poczernione, [i jego] twarz była pokryta i ręce były pokryte takimi czarnymi plamkami.

Ja się zainteresowałem sprawą zawodów [żydowskich] wtedy dopiero, kiedy zacząłem pisać swój tak zwany pamiętnik, czyli te swoje „Okruchy”. Zastanowiło mnie to, że mówiło się o Żydach „chandełes”. Żyd to jest właściwie handlarz, prawda? A ja tak sobie myślę: przecież Cyna to nie był handlarz, Cyna to był blacharz. Ojciec mojej żony był krawcem, a że miał sklep, do którego przychodzili klienci i mierzyli sobie szyte u niego ubrania?, ale on szył ubrania, jego bracia też byli krawcami, ojciec mój był fotografem, czyli z zawodu był rzemieślnikiem. Albo na przykład mosiężnik. W każdym domu żydowskim był lichtarz przecież, nie? Większy, mniejszy, ale był. Otóż mosiężnik to był człowiek, który się zajmował odlewaniem z mosiądzu lichtarzy, prawdopodobnie odlewał również i inne rzeczy. Złotnicy Żydzi byli, byli zegarmistrze. Kuśnierze byli. Woźnice, którzy zajmowali się przewozem towarów, na przykład wodę woził – woziwoda, byli dorożkarze, byli tragarze. Łaciarz to był szewc, który zajmował się łataniem butów. Niektóre z tych profesji nie należały do honorowanych. Na przykład moja rodzina niechętnie odnosiła się do przyszłej mojej żony, tak przynajmniej twierdziła do końca swojego życia moja żona, dlatego że ojciec jej był krawcem.

Byli rzemieślnicy, handlarze i kupcy. Kupcy wielcy, tak jak Szejnfeld, który miał sklep winny, to była lepsza kategoria. Szewc łaciarz to była jedna z najniższych kategorii rzemieślnika Żyda. I taki łaciarz mieszkał w tej kamienicy, której właścicielem lub współwłaścicielem był ojciec mojej żony, Baum. I ten Żyd mieścił się w takiej komórce pod schodami ze swoją liczną rodziną, że to się nie chce wierzyć, że tam rodzina mogła się pomieścić. Prawdopodobnie na noc gdzieś część rodziny wychodziła, bo to niemożliwe było, żeby on tam miał i warsztat, na którym wykonywał swoje skomplikowane operacje, i żeby rodzina tam się mieściła. I w tej rodzinie była taka dziewczynka, która chorowała na heinegomedina [popr. heinemedina – wirusowa choroba zakaźna, najczęściej występująca u dzieci, charakteryzująca się porażeniem mięśni], albo miała z biodrem do czynienia. Ona się nazywała Chajka, tę dziewczynkę doskonale pamiętam. Muszę powiedzieć, że zacząłem dyktować taką mini nowelkę na jej temat.

Chajkę spotkałem, kiedy już miałem lat chyba 18 czy 20, biegłem na piętro do mojego przyjaciela, do tego Bauma, albo do Feli, do tej mojej przyszłej żony, i na schodach siedziała ta dziewczynka. Lat może miała osiem do dziesięciu i podśpiewywała sobie, tak nuciła, koło siebie miała stosik kartek czystych i klej, i ona tak podcinała ten papier, że robiła koperty, i ona kleiła te koperty. Ona robiła te koperty na sprzedaż. Takie to było bogactwo żydowskie w Kielcach! I ta Chajka śpiewała ten słynny szlagier amerykański, nazywał się „Jestem w niebie”. Jestem w niebie, w siódmym niebie, tarlalala. Znasz to? A ja tak ją mijałem obojętnie, jak by tam, bo ja wiem, kamień leżał, nic mnie to nie obchodziło. Ona tak kuśtykała i się bawiła na podwórku wśród tych dzieci, które nie zwracały najmniejszej uwagi na jej defekt. Niemożliwe, żeby Chajka przeżyła wojnę. W moim opowiadaniu trafiła do Ameryki, ale [naprawdę to] wojny nie przeżyła, nie. Poszli wszyscy, zginęli, Baumowie zginęli, ten cały dom wyjechał do Brzezinki.

Na uczelni [w Warszawie] antysemityzm zaczął się rozwijać stopniowo w okresie sanacji. Zalążki tego antysemityzmu się biorą z okresu wojny polsko-bolszewickiej [1920]. Zarzucano Żydom, że tak gorliwie witali bolszewików w wielu miasteczkach, co było prawdopodobne przy tej biedzie i nędzy żydowskiej. Gdzieś po śmierci Piłsudskiego, tuż po 1936 roku, kiedy szybko i silnie się rozwijał hitleryzm w Niemczech, to w Polsce rozwijał się równolegle antysemityzm. Pamiętam, był taki moment, kiedy nas wyrzucano z Politechniki. Młodzież Wszechpolska. Nas wypchano: i Żydów i tak zwanych komunistów – Polaków, którzy stawali w obronie tych Żydów, wypychano nas poza bramę Politechniki. Ponieważ policja nie ingerowała, jako że policja nie miała wstępu na uczelnię, no to odbywało się to spokojnie, a rektor się tam kręcił i jakoś uspakajał, ale nie ingerował. On się nazywał Warchałowski.

Potem były takie w Warszawie przypadki: studenci korporanci mieli laseczki, na laseczce osadzali żyletkę, i uderzali w tył głowy. Pamiętam, że do mnie przyszedł kolega mój, Czerskier, z Politechniki. Tam żeśmy mu coś opatrywali. Taką miał gęstą strasznie czuprynę i rozciętą głowę z tyłu żyletką właśnie. Jeżeli chodzi o przypadki drastycznego antysemityzmu, to ja tak bezpośrednio z nimi się nie spotkałem. Ja nie wiem, skąd ja mogłem zapamiętać takie dwa nazwiska: Jegier i Owsiany? Coś gdzieś zasłyszałem [w dzieciństwie], utrwaliło mi się to, ale to mogło być nieprawdą. W każdym razie ja mam w pamięci, że ci dwaj Żydzi zginęli w pogromie w Kielcach w 1918 roku. Ale ja pewien tej informacji nie jestem. Natomiast [później] miałem taki przypadek, który we mnie wzbudził niechęć do ówczesnej Rzeczpospolitej. Mianowicie nie wzięto mnie do wojska, chociaż byłem w latach. Nie przyjęto mnie pod pozorem, że mam jakieś defekty techniczne. Jednym słowem nie dostałem kategorii A, bo musiałbym trafić, jako student, do podchorążówki, co nie było mile prawdopodobnie widziane przez ówczesne władze wojskowe, żeby jeszcze jeden Żyd do podchorążówki się dostawał. W Kielcach, jeżeli pominąć to, co ja nazwałem pogromem roku 1918, to przez te wszystkie lata ja się nie spotykałem z tym, co bym nazwał jawnym antysemityzmem. Dopiero, kiedy ja już byłem w Warszawie, w tej drugiej połowie trzydziestych lat, kiedy ta historia w Polsce tak zaczęła przybierać na sile, [odczułem antysemityzm].

W Kielcach był piękny basen już wtedy, na który chodziliśmy. Na peryferiach Kielc, w takim młodym lasku. Basen, w którym była nawet wieża do skoku. I ja na ten basen z Felą chodziłem, kąpaliśmy się, pływali, skakali do wody, ja nawet tam nos złamałem, pamiętam, przy próbie skoku z trampoliny. Nie czuło się w tym mieście tego, co się czuło w Warszawie. No, w każdym razie nikt nas nie zaczepiał na basenie. A wojna się zbliżała szybkimi krokami.

Miałem mieć egzamin dyplomowy zaraz po wakacjach [1939]. To ja z Warszawy się przeniosłem do Kielc na lato. I jak to w wakacje: jeszcze się człowiek wykąpał w basenie, jechało się za miasto do miejscowości letniskowej Białogon, do Słowika, siedem kilometrów od Kielc, i w tej rzeczce [Biebrza] się kąpało. W mieście był spokój. Nikt nie spodziewał się, nikt nie mówił o wojnie. W Warszawie się tego też nie czuło przed wakacjami. Chociaż wiedzieliśmy, co się dzieje w Niemczech, wiedzieliśmy o Nocy Kryształowej. Czas wtedy spędzałem głównie z Felą. Na motocyklu sobie jeździłem. To był motocykl mojego szwagra, Obarzańskiego, taki masywny motocykl. (Obarzański to był mąż Róźki, Rozy Eugenii, najstarszej siostry). W ostatnim dniu pokoju moja żona [p.Gringras tak nazywa swoją życiową partnerkę, formalnego związku nigdy nie zawarli], która wtedy była dziewczyną około 22 lat, to jeszcze pojechała sobie na rowerze do Słowika, wykąpać się. Rodzina była w Kielcach. Tylko Artur był w Częstochowie, on już wtedy miał dwoje dzieci i żonę Ankę. Maurycy i Leopold mieszkali z żonami, ale w Kielcach. A dziewczyny: najmłodsza Mania i druga Bala czy Bela były w domu, a Edzia [Ziuka] ze swoim narzeczonym czy mężem (nie pamiętam, czy to było po ślubie czy nie), z tym Chasklem Majtkiem. A z Zygmuntem mieliśmy tylko kontakt listowny, on mieszkał w Paryżu, ten najstarszy.

Ostatni dzień [przedwojnia] absolutnie się nie różnił od dni poprzednich. Nad ranem: czwarta, piąta rano, obudził mnie huk bomb. Kielce były zbombardowane bardzo wcześnie, bo 1 września. Ja szybko ubrałem się i biegłem, acha, [to znaczy, że] noc prawdopodobnie spędziłem u Baumów, biegłem do rodziców. I pamiętam pustą ulicę, na której tylko szkło ze sklepów [skrzypiało], bo szyby powypadały z okien. I widziałem jednego czy dwa konie dorożkarskie, leżały zabite konie, i cisza taka. Tylko ja tak biegłem po tym szkle. No i dobiegłem do domu, a tam już oczywiście popłoch był, wszyscy zebrani, nawet ci dwaj bracia ze swoimi żonami byli na miejscu, był chłopak jakiś ranny.

Jak wyszliśmy [na ulicę], to już, jak to mówią Żydzi, był rejwach. Hałas, krzyki, nie wiadomo, co będzie. Pierwsze bombardowanie Kielc doprowadziło w gruncie rzeczy do pełnego paraliżu miasta. 1 września, przestało działać światło, wodociągi, etc. To trwało jeden dzień. Rodziny wyjeżdżały, przeważnie wynajmowało się dorożkę, albo wóz jakiś, i ładowała się rodzina, i uciekała. Uciekała na Wschód na ogół. Zresztą tylko ci, których Rosjanie wywieźli na Daleki Wschód – przeżyli. Taki paradoks, o którym się nie mówi, że gdyby ich nie wywieźli, to by poginęli do szczętu. Ci, którzy uciekli do Lwowa – przeżyli. Wszyscy ci, których ja spotykałem, wszyscy ci, którzy zginęli w pogromie kieleckim w 1946, to byli ludzie, którzy wrócili ze Związku Radzieckiego. No, paradoks.

Wiec co robić? Uciekać z miasta? Każdy na swoją rękę. Ojciec zdobył jakiś wehikuł i z dziewczynkami [w drogę]. Natomiast ja zjawiłem się po moją lepszą połowę u niej w domu i zaczęliśmy się pakować w plecak. Pamiętam dwuzłotówki były srebrne, i nam wpadło do głowy, że tymi dwuzłotówkami łatwiej będzie płacić niż papierowym [pieniądzem]. Ja miałem taki świetny mały, ale bardzo mocny rowerek. Załadowaliśmy plecak na rowerek i wyszliśmy z miasta w stronę Bodzentyna [miasteczko około 20 km na wschód od Kielc]. Był z nami jej najstarszy brat [Feli], Artek, taki wysoki chłopak, i chyba była Andzia [siostra Feli].

W klasztorze żeśmy nocowali i ruszyliśmy dalej, w kierunku Lublina. Kierowaliśmy się na miejscowość Wierzbnik, pamiętam tę nazwę. Spotkaliśmy uciekinierów i ktoś powiedział, [że] Niemcy [są] w odległości kilku kilometrów. No i od razu poderwaliśmy się, uciekaliśmy z taką szybkością, ze 40 kilometrów na dobę. Uciekaliśmy przez 12 może 15 dni. Po drodze widać było na szosach tłumy ludzi. Były naloty na te tłumy, ludzie wtedy uskakiwali w rowy. Były takie pogłoski, jak to po drodze, ludzie przekazywali sobie wiadomości, że nadlatują samoloty angielskie, że wkrótce przegonią Niemców. Wypatrywano ciągle w to niebo, ale nie było widać ani polskich, ani angielskich samolotów. No i jeszcze opowiadano, że administracja państwowa, prezydent Mościcki i premier Sławoj-Składkowski, minister obrony Kasprzycki z żoną – że wszyscy oni uciekli z Warszawy w stronę Zaleszczyk do Rumunii.

My dotarliśmy nad Bug do wioski polskiej na Białorusi Zachodniej. Białorusini przewieźli nas nocą na drugi brzeg [Bugu]. A drugi brzeg to był już brzeg radziecki. No i myśmy się tam zatrzymali. Nocowaliśmy w chałupie razem z żołnierzami radzieckimi. Było ich tam 10 czy 12. Żadnych prób zaczepek: wy z Polszy [ros. z Polski], nie z Polszy – nie było. No i stamtąd ruszyliśmy w głąb ZSRR, ciągle staraliśmy się iść na Wschód, na Wołyń. I tam żeśmy się gdzieś rozstali z Andzią i z bratem, i byłem już tylko z Felą. Poruszaliśmy się jak popadło: wozy, jakieś furmanki, ciężarówki. Dostałem [pan Gringras często opowiadając o sobie i Feli, używa liczby pojedynczej] się do miasta Równe [miasto na Wołyniu, 170 km na północ od Lwowa, obecnie Ukraina], a w Równym spotkałem znajomych z Warszawy, u których myśmy się przez kilka dni zatrzymali. Oni mieli już jakiś pokój.

A ja zaczęłem [zacząłem] starać się o pracę, ponieważ było już spokojnie. No, to było więcej [później] niż połowa września. Ja się zgłosiłem do jakichś władz lokalnych. To już były władze radzieckie [po zajęciu terenów Polski wschodniej 17.09.1939]. I wtedy ja miałem, zdaje się, pełny indeks przy sobie, no a ten Rosjanin mówi – wy praktyki nie macie, no więc my możemy tylko zaproponować – mówi – pracę przy budowie drogi, która prowadzi do Kijowa czy do Lwowa – nie pamiętam – i na tym odcinku moglibyście pracować jako fizyczny. No – mówię – jako fizyczny, niech będzie fizyczny. I on wskazał mi miejscowość Warkowicze [miasteczko odległe o około 15 km od Równego]. I ja tam zamieszkałem w tym folwarku z Felą. [W Warkowiczach od października 1939 do czerwca 1940 był jeniecki obóz pracy, jego więźniowie pracowali przy budowie drogi.] Gospodyni, bardzo zresztą miła pani, dziedziczka, Polka, Dawidowska albo Dawidowicz dała nam pokój. [Przed wojną na terenie województw lwowskiego, wołyńskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego istniało 2712 majątków ziemskich o powierzchni ponad 50 hektarów, których właścicielami byli Polacy; okresie okupacji radzieckiej zostały one przejęte przez państwo.] No, domek był niewielki, taki domek typu dworek.

No, ja zacząłem pracować. To była droga poszerzana oczywiście dla celów strategicznych, asfaltowa. Ja tam byłem ze dwa miesiące przynajmniej. Najpierw fizyczny, a potem byłem już technikiem tak zwanym. Moja praca polegała na tym, że na noc, kiedy kierowcy tych ciężarówek, to byli jeńcy polscy, szli gdzieś na spoczynek, oni odstawiali samochody do bazy i ja te 20, 30 samochodów musiałem napełnić benzyną przez noc. Ja nie miałem [do tego] żadnych urządzeń poza rurką gumową, to musiałem zasysać benzynę. Bo nauczyłem się bardzo szybko, że benzyny się nie łyka, tylko się zasysa, i rurkę kładło się do baku, i się wlewało tę benzynę. No i czyściłem te samochody, od dołu skrobałem, czyściłem z błota. Jako technik kierowałem taką brygadką dwu, trzy-osobową. Jak już śniegi zaczęły padać, to samochody często grzęzły i trzeba je było wyciągać. W nocy mnie wzywano o pierwszej, drugiej, jechałem z takim samochodem ciężarowym, który miał odpowiedni hak, i paru ludzi z łopatami [zabierałem], podjeżdżaliśmy do takiego samochodu, i trzeba go było wyciągnąć z tej zaspy. Tam potężne śniegi były, przełom roku 1939 – 1940.

Nawiązaliśmy pisemny kontakt z Anką, siostrą Feli, która znalazła się w Augustowie [miasto 80 km na północ od Białegostoku]. Ona tam gdzieś uczyła w szkole i namawiała siostrę, żeby ta pojechała do niej. No i Fela się zapakowała i pojechała. Równolegle do granicy rosyjskiej się posunęła, na północ. A ja miałem się zamiar wybrać do Lwowa, bo mnie wzywał do Lwowa ten jej brat Edzio, który się tam zatrzymał i od razu trafił na Politechnikę Lwowską (to była polska politechnika, ale w tym czasie ona już była pod władzą ukraińską, czyli radziecką). Warto może jeszcze wspomnieć o bani. Fela opisała coś takiego fenomenalnego jak bania w liście do mnie. Mam go gdzieś do dzisiaj. Fela poszła z gospodynią, panią Witkowską, wykąpać się. Pani Witkowska mówi, że od roku nie była w bani, więc się wybrały. Bania to była taka chałupa z drewnianych bali. Podłoga była ziemna, taka gliniasta, parę desek tylko leżało. W środku piecyk, dookoła piecyka parę ław, i siedziały tam baby, miały czerpaki, takie miski wielkie, i nabierały wodę, która się gotowała, z takiego sagana dużego, z kociołka. No i tak się myły, a jak już były całkowicie rozparzone, to wyskoczyły gołe na mróz. I ona [Fela] mówi – chociaż bym katarek jakiś [dostała], nic!

Ja się z rodzicami spotkałem w Kowlu [miasteczko na Wołyniu, ok. 160 km na północny wschód od Lwowa]. Kowel strasznie wyglądał wtedy. Papiery na ulicach, wiatr, zimno, to już był koniec roku [1939], zbliżał się grudzień. Ten pejzaż Kowla przypomina mi późną, zimną jesień. Pusto na ulicach, sklepy pozamykane, pozabijane deskami, jakieś gazety fruwają, no pustynia taka, przerażający wygląd tego miasta! Do dzisiaj widzę ten Kowel jako coś ponurego, przerażającego. Ja namawiałem ojca, żeby nie wracał do Kielc. Ale jego do powrotu namawiał mąż tej najstarszej mojej siostry, Obarzański. Twierdził, że z Niemcami można się uładzić, można się dogadać, że to nic strasznego, no, bywają takie nieprzyjemne rzeczy, że czasem można w gębę dostać, ale na ogół – mówi – jak mu [Niemcowi] się da gęś pod pachę, taką pieczoną, oczywiście, to można z żandarmem się dogadać. Można żyć, przyjeżdżajcie. – I ojciec, który już miał swoje latka, jakby nie było był po pięćdziesiątce, z matką, z dwiema dziewczynami, bez punktu zaczepienia konkretnego, wolał wrócić. Ponieważ on Niemców znał, znał Austriaków, znał język niemiecki. – Tam jest spokojnie, co będziemy się tu tłukli i po co? I wrócili, chociaż ja ich namawiałem, pamiętam jaki dziś, żeby nie wracali.

Rodzice wrócili do Kielc, a ja zostałem we Lwowie. Ten okres lwowski to jest Politechnika. Indeks warszawski był honorowany, trzeba pamiętać, że to był okres, kiedy część profesury warszawskiej była we Lwowie, między innymi Boy-Żeleński [Tadeusz Żeleński, ps. Boy, 1874-1941, krytyk literacki i teatralny, satyryk, publicysta, tłumacz literatury francuskiej] na Uniwersytecie wykładał. Odżywianie było, pamiętam, nienadzwyczajne, bo nawet koninę żeśmy jedli, co wtedy uchodziło za coś niemiłego, bo się w Polsce nie jadało koniny. Jak we Lwowie byłem, przyszło kilka przesyłek od rodziców z odzieżą. Oni prawdopodobnie jeszcze mieszkali w swoich domach, ale w 1942 już nie mieliśmy kontaktu. Kontakt urwał się z wybuchem wojny [niemiecko-radzieckiej, czerwiec 1941]. I potem nie miałem już żadnego kontaktu ani z Kielcami, ani z Warszawą, tylko z Moskwą, z ludźmi, którzy byli w Związku Patriotów Polskich, który również przysyłał paczki, takie niewielkie. Jakieś palto, granatowe dobre palto [przysłali] – tylko niestety zalęgły mi się myszy w rękawie, tak że potem trzeba było je wyrzucać, tak było, no.

Nie wiedziałem, co się dzieje, bośmy będąc w Rosji nie wiedzieli przecież. Myśmy nie wiedzieli, że istnieje getto, nie wiedzieliśmy o wywózkach do Oświęcimia, nie wiedzieliśmy o powstaniu w getcie na przykład. Rosjanie nie mieli ani głowy prawdopodobnie, ani chęci wiedzieć, co się dzieje w Warszawie, ponieważ oni mieli swoje własne historie. Takie jak na przykład Babi Jar w Kijowie, gdzie też zginęło te sto tysięcy ludzi. W radiu radzieckim, które było czynne od rana do nocy i na placach poustawiane były głośniki od 1941 roku, to były wiadomości typu wojskowego głównie. Mówił słynny spiker Lewitan: nasze wajska adstuypili w tjażołych bajach [ros. nasze wojska wycofały się po ciężkich bojach]. I to były wszystkie wiadomości, które się z radia dostawało. Co się z rodzicami stało, dowiedziałem się dopiero po powrocie do Polski. W 1946 roku w maju.

Przez kilka lat jeszcze [rodzice] żyli w Kielcach pod okupacją niemiecką, do likwidacji getta kieleckiego. Co robiły siostry w tym czasie, nie wiem. Zachowało się jedyne zdjęcie z tego czasu, na którym one również figurują; ojciec, matka, jakaś grupa ludzi, jakieś wesele, to był rok 1941. Getto w Kielcach zorganizowano w 1942 i wywózki się odbyły w 1942. [Od 20 do 24 sierpnia 1942 Niemcy likwidowali getto kieleckie, selekcję prowadzili przy ul. Okrzei.] No i w końcu, oczywiście skończyło się tym, czym się musiało skończyć. Obie dziewczyny trafiły do obozu Brzezinka. Mania zginęła, mając lat chyba 18, 20. O nich nikt nic nie wiedział. Ich szybko bardzo Niemcy zlikwidowali.

Po skończeniu studiów [we Lwowie] dostałem pracę w takiej Kawkaz Energomontaż, której się trzymałem całą wojnę. Byłem m.in. majstrem w fabryce wódek Baczewskiego. [Wytwórnia wódek i likierów, założona w 1782 roku w Wybranówce pod Lwowem, prowadzona przez rodzinę Baczewskich, od lat 40-tych XIX wieku wielka, światowej sławy firma, w ZSRR znacjonalizowana.] Tam były zbiorniki do alkoholu, takie kadzie wielkie i trzeba było je spawać, ja nadzorowałem spawaczy. Znalazłem sobie takie mieszkanko maleńkie, pokoik, na peryferiach Lwowa u niejakiej pani Granat, i w tym czasie wróciła do mnie moja ukochana z Augustowa. Mimo że to było po białoruskiej stronie, uczono tam w języku polskim i ona uczyła polskiego. Sołtys płacił jej żywnością. Rzuciła jednak tę pracę i przyjechała do mnie do Lwowa i od tego czasu już nie rozstawaliśmy się. Skąd żeśmy mieli narty, nie pamiętam, ale na tych nartach rozłożyliśmy siennik i na tym się człowiek przekolebał [w nocy], a rano szliśmy do miasta. Szła ona ze mną, bo inaczej nie było co jeść, a szła przez śnieg w bosonóżkach czyli w letnich pantofelkach takich. Człowiek był bardzo odporny wtedy, nerwy wpływają i ta odporność wzrasta diabelnie. Ona nie pracowała wtedy nigdzie. No i tak żeśmy się tam tłukli. Po tej robocie we Lwowie przenieśli mnie do Tarnopola, nie do samego miasta Tarnopol, tylko do wsi Berezowica Wielka, kilka kilometrów od Tarnopola. No i tam pracowałem chyba do wybuchu wojny [1941]. Tam trzeba było montować maleńką kotłownię. Dostałem mieszkanie we wsi bardzo miłe. Duży pokój, pod oknem rosły malwy, drzewa. Jedzenia miałem dosyć. Kąpaliśmy się w rzece, która się nazywa Seret, znana rzeczka. No i tam żeśmy we dwójkę mieszkali.

Niemcy już dawno przekroczyli granicę [lipiec 1941], a ja jeszcze ze swoją brygadką wykańczałem pewną robótkę. Dopierośmy się w szóstym czy którymś dniu zorientowali, że trzeba uciekać, bo Niemcy są tuż, tuż. Skombinowaliśmy furmankę solidną, i było jeszcze kilku moich znajomych ze Lwowa, z Tarnopola, ludzi pochodzenia żydowskiego, którzy razem ze mną na tę furmankę się wepchali, i ruszyliśmy w drogę. Ruszyliśmy w kierunku Kijowa z Tarnopola. Szosa była pełna, pracowały na niej Ukrainki, wszystko w białych zapaskach na głowach, łopaty w ręku, prawdopodobnie one umacniały pobocza. No i myśmy tak wędrowali od wsi do wsi: kilometrowe pola kukurydziane i kilometrowe pola grochu. I ostatecznie myśmy się zatrzymali w Połtawie, gdzie była stacja kolejowa i wtedy myśmy już planowali sobie, że spróbujemy ruszyć do Azji. Tę furmankę żeśmy sprzedali iśmy wyczekiwali dowolnego pociągu towarowego, jako że pasażerskich nie było już żadnych. W stronę Azji. I wreszcie my trafili[śmy] na jakąś platformę, korupcja zadziałała prawdopodobnie, jakiś sweterek czy coś zadziałało, dowiedzieliśmy się, że pociąg idzie w stronę Taszkientu. Myśmy jechali parę tygodni tym pociągiem. Na stacjach można było kipiatok [wrzątek] złowić, lokalni mieszkańcy sprzedawali to czy owo, jakąś osełkę sera owczego, wobłę – to jest suszona ryba, twarda jak podeszwa.

Po kilku tygodniach dotarliśmy do Taszkientu. Zaczyna się życie w Uzbekistanie a potem w Tadżykistanie. Ja znalazłem kontakt ze swoją organizacją zawodową, z tak zwanym Kawkaz Energomontażem, który miał w Taszkiencie oddzialik składający się z jednego człowieka. Pamiętam, jak on się nazywał – Monakow. On mi dał pracę w Szurabie, to jest miejsce około 1200 m n.p.m., miejscowość bez zieleni, trzy drzewka tam rosły. Tam była kopalnia węgla. Fela w Szurabie nie pracowała. Ona dopiero w Kokandzie [miasto w Fergańskim obwodzie Uzbeckiej SRR, ok. 160 km od Taszkientu], w cukrowni pracowała. Potem nas przeniesiono do Kokandy, montaż kotła parowego robiłem przy pomocy jakichś [około] stu ludzi przynajmniej. Tam zaczęto budować cukrownię, bo tereny, gdzie były cukrownie, głównie Ukraina, zostały zajęte przez Niemców.

Z Kokandy przerzucono mnie do Aktiubińska. Aktiubińsk dzisiaj to jest duże miasto, 300 tysięczne, a wtedy to był posiołek, taka osada większa. Dostałem tam pokój zarobaczywiony straszliwie z przepięknym widokiem na kwitnący, ogromny step, a na widnokręgu kolej i przetaczające się cały dzień pociągi z transportami broni. 3 kilometry od tego mieszkania montowaliśmy znowu kotły, tym razem kotły amerykańskie. Otóż Amerykanie zawarli umowę z Rosją o tak zwanych dostawach towarów lendlease. Oprócz broni szły również dostawy przemysłowe typu elektrownie, turbiny. Raz uruchamiałem małą elektrowienkę amerykańską. Pomagał mi w tym oddział jeńców japońskich, świetnie ubrani, sprawni. Porozumiewałem się z nimi na migi, ale oni tak sprawnie wszystko pojmowali! W Aktiubińsku pracowali również więźniowie skazani z wyroków kryminalnych, nie politycznych, tak przynajmniej mówiono. I tam byli dwaj Polacy. Znaczy dwaj Żydzi, więźniowie, piosenkarze żydowscy z Warszawy, Dżigan i Szumacher. Ja się z nimi nie spotkałem, ale oni pracowali na tym terenie i wiem, że żyło im się znakomicie. Oni pracowali w tak zwanym KO [kulturalno-oświatowy], zajmowali się kulturą. Zamykano ich w obozie na noc, ale nie mieli żadnych pasiaków, byli ubrani w takie nędzne szmaty. A w dzień oni dla robotników śpiewali. W kuźni zrobiliśmy koncert jako nagrodę i trzeba by widzieć twarze tych więźniów zapatrzone w śpiewających. Jedną z więźniarek była jakaś artystka z Azji, pięknie śpiewała, i śpiewał Dżigan i Szumacher żydowskie, hebrajskie piosenki, i oni [więźniowie] słuchali tak jakby ich zauroczyło, bo ludzie byli stęsknieni muzyki w ogóle jakiejkolwiek. Dżigan i Szumacher wydostali się do Iranu, a potem w świat razem z wojskami zorganizowanymi przez Andersa.

Spotkałem się z Arturem [brat p.Gringrasa] w Azji, w Ferganie [miasto obwodowe w Uzbeckiej SRR, ok. 240 km od Taszkientu]. (Mam kilka zdjęć nawet z Fergany, mały format bardzo, ale wyraźne). Te dzieci: Rysio i Lilka [dzieci Artura] się wychowały pod opieką [naszej] siostry, która potem wyjechała do Izraela. Ziuka albo [czyli] Edzia. Ona była tam ze swoim mężem Chasklem Majtkiem. Żona Artura [Anka] kilka razy przechodziła granicę radziecko-niemiecką, bo do wybuchu wojny [1941] można było tak wędrować. [Legalne przechodzenie granicy niemiecko-radzieckiej wymagało specjalnej, rzadko wydawanej przepustki]. Ale ostatnia jej podróż do Polski skończyła się tym, że nie mogła już wrócić do Lwowa. I została na terenach niemieckich, w Częstochowie, i w rezultacie wylądowała w fabryce amunicji. Ona nie zginęła, ona się odnalazła po wojnie. Potem do Taszkientu mnie zarzuciło, gdzie montowano jakąś fabrykę wywiezioną spod Leningradu ówczesnego czyli dzisiejszego Petersburga. Ale to już na krótko.

No, 8 maja się skończyła wojna. Władze w Lublinie się organizowały. Prawdopodobnie późno dostałem zawiadomienie, żeby wracać do Polski, że się organizuje pociąg. Nie ja jeden wracałem, wracało nas 700 osób z okręgu. Sytuacja była taka, że to byli ludzie przeważnie narodowości żydowskiej, bo ci polscy wracali via Iran. (Kilka tysięcy Żydów też pojechało tamtą trasą). Ja myślę, że jakieś 200 tysięcy ludzi [Żydów] przeżyło dzięki temu, że się dostało [wysłano ich] do tych odległych regionów Rosji. [w Centralnym Komitecie Żydów w Polsce zarejestrowano 136 579 żydowskich repatriantów z ZSRR.]

Pociągiem jechałem ponad miesiąc. Z Kokandy z Uzbekistanu. Ja byłem jednym z dwóch kierowników tego pociągu. Ten drugi był harcerzem kiedyś, żydowskiego pochodzenia, taki zasymilowany. Myśmy kierowali tym zaopatrzeniem, bo trzeba było zdobywać po drodze chleb. Ten właściwy kierownik pociągu to był jakiś kapitan pochodzenia kazachskiego, wiecznie pijany. Na granicy polsko-radzieckiej witano nas nie bardzo serdecznie, ta ludność okoliczna patrzała na nas wrogo, takie się dawały słyszeć zawołania: Żydy wróciły. Ale nie było jakichś prób napadu.

Trafiłem do PUR-u, Państwowy Urząd Repatriacyjny, nie pojechałem do Kielc, tylko mnie skierowano do Łodzi. I w Łodzi, jak to mówią, złapałem jakiś kontakt warszawski, bo w Warszawie w 1946 już się konstytuowały władze Polski Ludowej, PRL. Chodziłem ubrany w taką żółtawego koloru bluzę i spodnie, wyglądałem na pewno jak jakiś uchodźca z Wietnamu, czy gorzej. A apteka to czytałem arteka, bo p wymawiałem jeszcze jako r [rosyjskie r w cyrylicy pisane jest znakiem takim jak p w alfabecie łacińskim]. Potem wezwano mnie do Warszawy, wezwał mnie ktoś z moich kolegów z Politechniki, oni już zajmowali stanowiska we władzach rządowych, albo niżej, ale dostatecznie wysoko, żeby móc wezwać. No i pojechałem do Warszawy, gdzie mnie od razu skierowano do jakiegoś mieszkania na piątym piętrze, na ulicy Stalowej, u jakiejś rodziny. Cały czas z żoną. Dwie nierozłączki wtedy już były. To 63 lata trwało, kawał czasu. I dostałem pracę od razu. W tym czasie się organizowały ministerstwa w Polsce. Skierowano mnie do energetyki. Ponieważ ja w Związku Radzieckim na ogół tak [w energetyce] pracowałem. Szybko mnie awansowano, bo brakowało ludzi, nie było fachowców, praktyków, i zostałem kimś w Centralnym Zarządzie Energetyki. Byłem takim głównym inspektorem. Mnie interesowały nie turbiny a kotły parowe i wszystko, co z tym związane. I wtedy zacząłem jeździć po Polsce, po kilku elektrowniach.

Nic jeszcze w pierwszych dniach nie wiedziałem [o rodzinie], nie miałem żadnego kontaktu i do Kielc się nie wybierałem, to było przed pogromem jeszcze. W Kielcach się wtedy dopiero moi bracia znaleźli, ale oni nie wiedzieli o tym, że ja wróciłem. A ja nie wiedziałem, że oni tam są. To dosyć długo trwało, nim nawiązałem kontakt z nimi. Ja wróciłem ze Związku Radzieckiego w 1946 roku, dwa miesiące przed pogromem kieleckim. Dziwne, ale swojego zdania na ten temat specjalnie nie mam. Wiadomość o pogromie dotarła do mnie znacznie później. Moi bracia [którzy w Kielcach akurat byli], się zdołali skryć. Ja się zajmowałem przemysłem, nikt ze mną na ten temat nie rozmawiał, ja nie wiedziałam nic o pogromie. O procesie dowiedziałem się…, nie pamiętam, kiedy. Z rodziną też nie rozmawiałem. Oni mieszkali we Wrocławiu, myśmy się widywali niezwykle rzadko. A jak się widzieliśmy, to o czym innym rozmawialiśmy. W czasie wyborów w 1947 jeździłem po Polsce jako agitator i nasłuchałem się w pociągu wielu wypowiedzi antysemickich. To by znaczyło, że się tego pogromu nie przestraszyłem. Nie tak dawno słyszałem w radiu wypowiedź badacza historii kieleckiej, który twierdzi, że pogrom 1946 roku nie był dziełem Polaków tylko dziełem Rosjan, że to właściwie ktoś w NKWD działający poprzez SB zorganizował pogrom w Kielcach, i że to nie żadni Polacy byli, tylko właściwie Rosjanie. Takie tezy są. Zrozumiałe, nikt nie ma ochoty nosić na sobie takiego odium, prawda? Nie uważam, żeby to była prowokacja komunistyczna. To bzdury! A co to komu coś miało dać?

Ja do Kielc się w ogóle nie wybierałem i nie byłem w Kielcach ani razu. Jak się skontaktowałem z rodziną – nie pamiętam, ale prawdopodobnie oni mnie znaleźli, bo oni już byli [wrócili], cała prawie rodzina, ta która przeżyła na zsyłce w Związku Radzieckim. Przeżył Artur z dwojgiem dzieci i siostrą moją Edzią, czyli Ziuką i Majtek jej mąż. Jak wrócili, spotkali się z żoną Artura, która przeżyła okupację w Częstochowie. Wrócił z Rosji Maurycy z żoną i synkiem. I wrócił Leopold, prawdopodobnie z Rosji, bo na ten temat nic nigdy nie mówiliśmy, z obiema córeczkami i z żoną. I oni wszyscy chyba zamieszkali we Wrocławiu. Tak mi się zdaje. Prawdopodobnie oni mnie znaleźli łatwiej, ponieważ łatwiej im się było dopytać w administracji państwowej, czy jest taki i owaki. No i wtedy się dowiedziałem o rodzicach i o siostrach. Od braci. Chyba jakieś pół roku, rok później myśmy się spotkali, bo ja już byłem bardzo zajęty tą swoją pracą. Nie mogłem sobie pozwolić wziąć urlop i wyjechać. Nie było mowy o żadnych urlopach, bo wszystko in statu nascendi, wszystko się rodziło dopiero.

O rodzicach była tylko wiadomość, że ich wywieziono z Kielc. Nie było wiadomo dokładnie gdzie, wiadomo było, że do obozu koncentracyjnego. Czy to była Brzezinka, czy to było Oświęcim? Przez kilkadziesiąt lat ja byłem przekonany, że ich wywieziono do Oświęcimia. Dopiero ten Czarny, kuzyn, który również był w Oświęcimiu, powiedział mi, że oni byli w Brzezince. Bracia nawet na ten temat nie rozmawiali ze mną, myśmy się nie rozwodzili nad tym. Nie było właściwie możliwości, jakby to powiedzieć, nie było opłakiwania, nie było czegoś takiego. No, zginęli, zginęła taka straszna ilość ludzi, zginęło to miasto z 20 tysiącami ludzi. [Szacuje się, że zginęło ok. 21 tys. Żydów kieleckich.] Nie mówiło się o tym, jaką śmiercią rodzice zginęli, nie dopytywaliśmy się o piece, o krematoria, to wszystko później wychodziło na jaw, później, dużo później.

Dopiero teraz, niedawno, dowiedziałem się od swojego szwagra telefonicznie, z Izraela, od Majtka [Chaskiel Majtek mąż Ziuki], że mąż Rozy, ten Obarzański, też zginął w Kielcach w jakiś straszny sposób. Podobno go przywiązano do samochodu i wleczono przez Kielce. Rózia zginęła w kamieniołomach pod Wiśniówką, kilka kilometrów pod Kielcami. Została zabita w Kielcach razem ze swoimi dziećmi: Bobek i Giga. Szczegółów nie znam. [Wg. Żydzi w Kielcach, Emes, 1996: Rozalia Obarzańska została zastrzelona w kamieniołomach na Wiśniówce w 1941 a jej dzieci Szymon i Giga zostały zamordowane w getcie kieleckim.] A mój brat najstarszy, Zygmunt, którego przywieziono z Paryża do Oświęcimia, tak podupadł, że stał się muzułmanem. Ale on nie tam zginął, jego przewieźli potem do innego obozu, być może w ramach porządkowania ludzi, którzy pochodzili z Europy Zachodniej. No i ja nigdy nie dowiedziałem się i nie dowiadywałem się, jak rodzice zginęli, jak siostry zginęły. Przeżył brat mojej żony i mój przyjaciel. Filipowski czyli Baum Marian, Edzio. On się urodził w 1912. Zmarł mając lat 65 mniej więcej. Miałby dzisiaj też [jak p.Gringras] 94 lata. On do 1941 był we Lwowie, a potem, po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej, przeniósł się na tereny Polski, tu się ukrywał i zarazem uczył, tak zwane tajne nauczanie [prowadził], jeździł po wsiach [i uczył polskie dzieci]. Filipowski [po wojnie] ożenił się z Lidą. To była Polka.

Od początku 1947 roku do końca 1948 pracowałem jako szef misji zakupów inwestycyjnych w Czechosłowacji. Stworzyłem taką maleńką organizację, tam pracowało kilkanaście osób, i myśmy realizowali zakupy samochodów, traktorów, turbin parowych, obrabiarek itd. Umowa polsko-czeska opiewała na jakieś półtora do dwóch miliardów koron ówczesnych. I to wymagało ode mnie często kontaktu z najwyższymi czynnikami [władzami] czeskimi, ponieważ te sprawy były wtedy bardzo limitowane w Czechosłowacji, oni chętniej sprzedawali na zachód niż do Polski.

Po powrocie z Czechosłowacji z końcem 1948 roku dostałem służbowe mieszkanie na Ochocie, blisko placu Narutowicza. Dom był czteropiętrowy, dostałem mieszkanie trzypokojowe, 90 metrów. Tam nie było parkietu, tylko była podłoga ubita, takie klepisko myśmy mówili. (Nigdy nie zrobiłem tego parkietu).

W 1948 roku pracowałem w PKPG [Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego], najpotężniejsza instytucja w Polsce], w 1949 byłem dyrektorem Centralnego Zarządu Energetyki, a potem przeszedłem do pracy w przemyśle maszynowym. Ja dużo czasu z dziećmi nie spędzałem [Ania urodziła się w 1948 a Roman w 1951]. Tyle, ile czas pozwalał. Ja bardzo często wyjeżdżałem w teren.

Ja nigdy nie rozważałem możliwości wyjazdu. Ja miałem swoje określone poglądy, twarde bardzo komunistyczne przekonania. Mnie się marzyła jeszcze przed wojną Polska taka, w której się będzie dobrze, sprawiedliwie żyć. Gdzie Żydzi nie będą dyskryminowani, nie będzie żadnego antysemityzmu. To było takie moje marzenie, prawdopodobnie wyssane z książek Żeromskiego [Stefan Żeromski, 1864-1925, prozaik, dramatopisarz, publicysta, autor powieści współczesnych dotykających problemów społecznych i politycznych], który był moim idolem w owym czasie. Tak przypuszczam. A moi bracia nie byli ani komunistami, ani syjonistami. I oni wyjechali.

Jak oni [Artur z dziećmi] z ZSRR wrócili do Polski, rodzina się zestroiła na nowo. I ta rodzina potem wyemigrowała w latach pięćdziesiątych do Izraela, w 1951 czy 1952. Nie, nie było żadnych kłopotów z wyjazdem wtedy. Jak ktoś uzyskał taką możliwość, nie było trudno [wyjechać]. Potem wyjechał Maurycy ze swoją rodziną, z żoną Lolą [Liba] i z synkiem Henrykiem. A trzeci, Leopold, wyjechał do Szwecji, też z żoną i z dwiema córkami, z których jedna, Inka, wyemigrowała ze Szwecji do Izraela i tam mieszka do dzisiaj. Chyba żyje. Nie jestem pewny, czy oni by wyjechali wszyscy, gdyby nie pogrom kielecki.

W Izraelu Artur założył sobie solidny zakład fotograficzny i pracował jako fotograf, pomagał mu drugi brat Maurycy, i jego żona [Anka], bo ona też była z zawodu fotografem. Artur był tu w Polsce przed śmiercią, jak miał lat 84 [połowa lat 80.]. On zdobył wtedy we Wrocławiu taki zestaw zdjęć, które często robili żołnierze niemieccy [w czasie II wojny światowej]: zdjęcia Żydów, chłopów polskich. Artur pozbierał te zdjęcia i chyba przekazał w Jerozolimie do muzeum. On umarł jakieś 12 lat temu. Żyje jego syn Rysio w Izraelu, ma około 70 lat.

W Szwecji był Leopold. Pracował w państwowej fabryce materiałów fotograficznych, w laboratorium. Leopold miał swoją rodzinę. Maryla, żona, zmarła mając 90 lat, miał dwie córki, o których wspominałem. Ania i Roman [dzieci pana Gringrasa] byli u niego przez miesiąc w 1963. Nie mieli kłopotów z paszportem, wyjechali sami, bez rodziców. Nie wyjechała przecież cała rodzina tylko wyjechał dwunastoletni i piętnastolatka. Jeden z moich kolegów jechał wtedy do Niemiec i holował ich do Gdańska czy gdzieś, w każdym razie sami przejechali promem do Szwecji, i spędzili piękny miesiąc.

Miałem bardzo rzadki kontakt z rodziną w Izraelu. To było spowodowane sytuacją polityczną. Była przecież wtedy pełna izolacja. Od 1956 nie było stosunków dyplomatycznych, także kontakt był nie dozwolony w ogóle. [Kontakty z rodziną w Izraelu nie były całkowicie zakazane, były jednak źle widziane przez władze.] Chyba miałem przykrości, kłopoty w pracy, w 1957 już. Kłopoty polegały na tym, że wezwano mnie do pewnej instytucji [KC: Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej], byłem wtedy v-ce ministrem handlu, i powiedziano, że nie powinienem pracować w [tym] ministerstwie, że trzeba się przenieść do innej pracy, bliżej przemysłu, i chyba wtedy przeszedłem do jakiegoś innego ministerstwa. A w 1968 już nie pracowałem w ministerstwie, bo w 1967 je opuściłem. Przestałem być dyrektorem departamentu. To była degradacja zawodowa. W 1968 ja miałem swoje pięćdziesiąt parę lat. Poszedłem na emeryturę, mając lat 64 [1975]. Pracowałem jeszcze potem na pół etatu. [Mimo wszystko] nic mnie wtedy nie ciągnęło za granicę, zdawałem sobie sprawę, że w tym wieku, nie mam co robić za granicą z moimi umiejętnościami. Ja nie powiem, żebym czuł to jako klęskę życiową, ponieważ wtedy jeszcze ciągle wydawało się, że jest światełko w tunelu. Mnie to śmieszy, kiedy mówią o komunizmie w Rosji i w Polsce. To była [zaledwie] próba przejścia do systemu socjalistycznego, ale same cele były piękne.

To był najweselszy barak w obozie socjalistycznym, jak wiadomo. I to był barak, w którym bardzo pięknie funkcjonowały teatry na przykład, lepiej niż dzisiaj, i w którym pisano mnóstwo sztuk bardzo dobrych, w którym napisano multum piosenek, które są grane dzisiaj. A ci wielcy mistrzowie kina? Gdzie nakręcił swoje filmy Wajda? [Andrzej Wajda, ur. 1926, reżyser filmowy i teatralny, jeden z twórców tzw. szkoły polskiej: „Pokolenie”, „Kanał”, „Popiół i diament”. Laureat Oscara za całokształt twórczości.] Gdzie on je nakręcił? w Turcji? W Polsce nakręcił! Że on chce teraz nakręcić Katyń, bo ojciec zginął jego w Katyniu, ja mu to pochwalam. Czy ja uważam, że Katyń to była ładna rzecz? To była straszliwa rzecz. Ale, jak ja słucham kaset [pan Gringras jest niewidomy] o rewolucji francuskiej…

W tym mieszkaniu, w którym my teraz jesteśmy mieszkaliśmy [z żoną] od 1979, a przedtem przez 30 lat mieszkałem na ulicy Mochnackiego. Zdaje się, że numer 4. Na trzecim piętrze, skąd trzeba było w dół znosić wózek z dzieckiem, a potem trzeba było schodzić z dzieckiem, i trzeba było znosić samochodzik drewniany, duży dosyć, na którym właśnie mój synek Roman wtedy jeździł. Więc Fela to na ogół praktykowała, bo ja pracowałem, nie byłem obecny w domu, więc ona schodziła z tymi meblami na dół. Żona nie pracowała po wojnie. Ona pracowała przedtem, w Związku Radzieckim. Po wojnie zajmowała się dzieckiem, i mieszkaniem, i jedzeniem, i tak dalej. Tak się złożyło, że mogła nie pracować, nigdy nie proponowałem jej, żeby szukała pracy. Żona była teatromanka i w tym czasie, kiedy miałem jeszcze oczy, tośmy chodzili przynajmniej raz w miesiącu do teatru. Byłem w Teatrze Żydowskim raz czy dwa, ale rzadko. Na ogół chodziłem do Teatru Polskiego, do Teatru Współczesnego. Chętnie pływałem, nie umiem dobrze pływać, ale pływałem sobie zwyczajnie, żabką; lubię z rozbiegu skakać do wody – to najchętniej. Na basen chodziłem z żoną najczęściej.

Ze światem żydowskim nie miałem kontaktu, poza oczywiście osobistymi kontaktami i poza kupowaniem macy, ale to był okres grubo późniejszy, to już miałem wtedy 60, 70 lat. Nigdy nie chodziłem do synagogi. Po wojnie czytałem Mendele Mojcher Sforim i jeszcze parę rzeczy czytałem, ale dużo później: poezje żydowskie.

Artur odwiedził Polskę, jak miał już osiemdziesiąt dwa, trzy lata, był u mnie miesiąc. Żyje jeden syn Artura, Ryszard, bo dziewczyna, która była biologiem, zmarła w wieku 50 lat. Nie wyszła za mąż. W Izraelu zmarła na raka, Lilka się nazywała. Ten syn Artura ma lat 70 i pozostaje w pewnym kontakcie z Jakubem [wnuk pana Gringrasa]. Czasem piszą do siebie, emailują, jak to się mówi obecnie. Ten właśnie syn Artura ma już trzech synów, przystojnych chłopców zbliżających się do czterdziestki prawdopodobnie. W Izraelu został tylko wnuk Maurycego, bo syn jego, Heniek, zmarł jakoś wcześnie – nie miał więcej niż 50 lat, może 45, jak umarł. Maurycy zmarł w latach osiemdziesiątych chyba, on zmarł wcześniej niż najstarszy. Ziuka zmarła w Izraelu jakieś 5 lat temu, a Artur 8 może 10 miesięcy później zmarł na serce. O jego żonie nic nie wiem.

Jedyny człowiek ze strony matki, z którym się spotykałem [po wojnie] to ten, co mieszkał z dziadkiem ze strony ojca [ojcem ojca] w tym pokoju, gdzie mój dziadek się zatruł i umarł. Czarny, Kazimierz a może Heniek. On spędził sporo czasu w różnych obozach koncentracyjnych, ale po wojnie odnalazł się, odwiedzał mnie od czasu do czasu. Czarny miał sklep w Świdnicy z artykułami technicznymi. On miał trzech synów. Zmarł. Ta żona też. Z nimi się nie kontaktowałem, z tymi synami.

Pytanie o moje dzisiejsze życie zadają mi często moi wnukowie. To jest pytanie metafizyczne. To, co się dzieje ze mną związane jest z moim ciałem. A ono się nieustająco zniekształca. Nie wiem, czy to natura każdego starego człowieka, że staje się przesadnie wrażliwym na swoje dolegliwości. Czasami się zdarza, że w ogóle na to nie zwracam uwagi. Ale najczęściej dużo myśli związanych jest z ciałem, z moim zdrowiem: czy wziąłem właściwe lekarstwo, trzeba popić, czy dzwonić do lekarza?, 9 godzina – trzeba wziąć…, itd. Człowiek jest zajęty sobą, ale to nie jest miłe zajęcie. Od dwóch lat tak źle widzę, że już nie mogę czytać. Korzystam z kaset z biblioteki dla niewidzących. I te kasety pozwalają mi oderwać się od mojego ciała, i wrócić do świata, w którym kiedyś żyłem. Mam teraz na tapecie „Boże Igrzysko” Normana Davisa [książka o najnowszej historii Polski], które mi się nie podoba i Wyznania św. Augustyna, który ciekawie mówi o czasie. Jest taki piękny wierszyk cummingsa o czasie. [Pan Gringras recytuje.]

gdy kwitnie żonkil (ten, co wie,

że żyjesz, aby stawać się)

zapomnij lecz, pamiętaj że

gdy kwitną bzy, co głoszą, iż

budzisz się po to, aby śnić,

pamiętaj co (zapomnij nic)

gdy kwitnie róża (rajski ptak

płonący w naszych szarych snach)

zapomnij czy, pamiętaj tak

gdy tak rozkwita każdy cud,

że myśl nie może złapać tchu,

pamiętaj gdzie (zapomnij tu)

i (gdy nam czas objawi, że

od czasu nas uwolnić chce)

zapomnij mnie, pamiętaj mnie

Moi rodzice

Pochodzę z miasteczka Kowel, choć mój ojciec urodził się w Brześciu. Tam uczęszczał do rosyjskiej szkoły zawodowej, gdzie nauczył się obróbki metalu. Zbudował między innymi jeden z największych i najpiękniejszych dworców kolejowych na tzw. Kresach Wschodnich. W Kowlu poznał moją mamę, która była niezwykle piękną kobietą. Owocem ich małżeństwa były dwie córki oraz ja, jedyny syn.

Moja mama była o pięć lat młodsza od taty. Obydwoje urodzili się w latach 80. XIX wieku. Moja mama nazywała się Szosze Henia, ale w dokumentach figurowało imię Gienia; panieńskie nazwisko mamy brzmi Bokser. Mój ojciec nazywał się Aron Samuel Friedman. Mama robiła kapelusze. Ponadto szyła eleganckie suknie. Wszystkie jej kreacje były najwyższej jakości i najmodniejsze w całej Warszawie. Do mamy przychodziły zawsze bogate kobiety, takie jak żona właściciela młyna czy olejarni. Czasami zatrudniała trzy osoby, w tym dwie pracowały regularnie. Pracownia mamy mieściła się w naszym mieszkaniu – mieliśmy trzy maszyny do szycia firmy Singer. Mama miała bardziej stałe dochody niż ojciec. Była naprawdę niesamowitą kobietą. Po śmierci ojca w połowie lat 30. XX wieku, mama pracowała na utrzymanie całego domu. Miała trzy siostry (nie pamiętam ich imion) oraz jednego brata, który nazywał się Jidl. Wszyscy mieszkali w Ameryce i od czasu do czasu przesyłali nam parę dolarów.

Jak na tamte czasy ojciec był wykształconym człowiekiem, jako że ukończył szkołę zawodową. Pracował przy budowie stacji kolejowej. Po jej ukończeniu otworzył sklep z wyrobami metalowymi, który prowadził z innym Żydem. Zatrudniali dwóch praktykantów. Z czasem mieli coraz mniej zleceń, więc pod koniec lat 20. XX wieku ojciec zaczął pracować dla angielskiej firmy Red Star Line. Była jeszcze jedna firma – White Star Line. Obydwie zajmowały się przewozem emigrantów do Ameryki. Po zakończeniu I wojny światowej wielu ludzi emigrowało z Kresów Wschodnich do Stanów Zjednoczonych. Nie tylko Żydzi skorzystali wówczas z możliwości wyjazdu.

Ojciec wrócił z I wojny światowej z medalem za męstwo. Walczył na terenach rosyjskich przeciwko Niemcom. W swoich poglądach politycznych ojciec początkowo był zwolennikiem tak zwanej żydowskiej partii terytorialistycznej, która częściowo przejęła ideologię Bundu. Uważali, że Żydzi powinni mieć swoje terytorium, ale niekoniecznie w Palestynie. Potem, jak myślę, partia ta przestała istnieć i mój ojciec zaczął wspierać Bund. Moi rodzice prenumerowali „Folkszeitung” oraz „Moment”, ponieważ mama miała syjonistyczne poglądy. Moment zacząłem czytać, kiedy miałem siedem lat.

W naszej rodzinie było troje dzieci: Regina, Rywka oraz ja. Ja się urodziłem w 1913 roku. Regina była ode mnie o dwa lata starsza, a Rywka o dziesięć lat młodsza [Rywka urodziła się w 1923 roku a jej starsza siostra w roku 1911]. Rywka była niesamowicie uzdolnioną dziewczyną, łączyły mnie z nią dużo bliższe kontakty, aniżeli z moją starszą siostrą, z którą często się kłóciłem. Obie dziewczyny zginęły w sierpniu 1942 roku w getcie w Kowlu. Tak samo jak moja mama. Tata miał szczęście, bowiem zmarł kilka lat przed wojną.

Moi dziadkowie

Nie wiem nic o moim dziadku, ojcu mojej mamy. Mam tylko jego fajkę, którą znalazłem w szufladzie. No i noszę jego imię: Mojsze Pinchos Bokser. Ale nazywam się Michał. W końcu nie mógłbym się nazywać Mojsze Pinchos w armii radzieckiej, prawda? Za to dobrze znam moją babcię, mamę mojej mamy. Chana Bokser, moja babcia, wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych w 1923 roku wraz Jidlem, bratem mojej mamy. Babcia także pochodziła z Kowla. Żyła długo i zmarła dopiero w podeszłym wieku. Byliśmy z nimi w kontakcie. Nawet kiedy po wojnie przeprowadziliśmy się do Warszawy, raz zadzwonili do nas ze Stanów Zjednoczonych. Ktoś chciał ze mną rozmawiać. Mieliśmy wówczas pokojówkę, która wiedziała, że utrzymywanie kontaktu z zagranicą nie jest dozwolone [w komunizmie wszelkie kontakty ze światem zachodnim były traktowane podejrzliwie i sprawdzane przez tajną policję], odpowiedziała więc, że tutaj nikt taki nie mieszka. I tak właśnie straciliśmy kontakt. „Jidl” pozostał bez swojego „fidl” [nawiązanie do filmu „Jidl mitn fidl” z 1936 roku] a później zamiast Bokser nazywał się Baxter.

Moja babcia Chana prowadziła tradycyjny dom. Przestrzegało się zasad koszerności i obchodziło wszystkie święta. Chciałbym dodać coś, co właśnie sobie przypomniałem, a o czym nie myślałem od lat. Bardzo lubiłem mojego mełameda [nauczyciel w chederze], chociaż był z niego nudziarz. W piątkowe poranki zabierał nas do sztibla [mały dom modlitwy] jakichś rzemieślników. Żydzi siedzieli tak i studiowali Torę oraz midrasze. Na początku tylko siedziałem i się przysłuchiwałem, potem sam zacząłem tłumaczyć zebranym święte teksty. Pamiętam, że jeden z nich nazywał się Szpak. Miał pozwolenie na przewóz różnych ładunków koleją. Obecni tam Żydzi mówili „Co za kłamczuch z tego chłopaka!”. Szpak wtedy odpowiadał „Skąd to zdziwienie? W końcu cadyk z Czernobyla tańczył na weselu swojej babci Chany”. Po midraszach mełamed zabierał nas nad rzekę, gdzie uczyliśmy się pływać, ponieważ [zgodnie z tradycją] rodzice mieli obowiązek kształcić swoje dzieci i nauczyć je pływać.

Mój dziadek ze strony ojca pochodził z Brześcia. Nie miałem żadnego kontaktu z rodziną z Brześcia. Moja babcia ze strony ojca już nie żyła. Nie pamiętam nawet jej imienia. Miałem kuzyna, który wyjechał do Palestyny przed wojną. W Kowlu wspierał ruch betarowy a później odegrał ważną rolę w walkach przeciwko Brytyjczykom [w latach 20. XX wieku był on członkiem rewizjonistycznego podziemia w Palestynie]. Należał do ugrupowań Begina oraz Szterna, jakiś czas spędził w więzieniu. To był krewny ze strony ojca. Miał nietypowe nazwisko – Jundow. Janusz oraz jego brat Matys byli synami siostry mojego ojca, której imienia nie pamiętam.

Miałem jeszcze jedną kuzynkę, córkę siostry mojego ojca, Ireny Rajnberg z domu Friedman. Wyszła za mąż za prawnika, bardzo dobrze znanego przed wojną. Nazywał się Rajnberg. Kilkakrotnie był atakowany przez członków ONR-u. Irena przeżyła udając „aryjkę”. Została schwytana podczas jednej z łapanek, wtrącona do więzienia, ktoś ją zadenuncjował, że jest Żydówką. Była nawet badana przez antropologów czy spełnia wszystkie „standardy” i podczas badań okazało się, że jest w 100% „aryjką”. Po wojnie Irena wyjechała do Izraela, gdzie zmarła.

Dzieciństwo

Mieszkaliśmy w centrum Kowla w wynajętym trzypokojowym mieszkaniu na ulicy Warszawskiej. Eppelbaum był właścicielem kilku kamienic i od niego wynajmowaliśmy mieszkanie z trzema sypialniami w drewnianym, jednopiętrowym domu. W tym domu mieszkała jeszcze jedna rodzina i przez jakiś czas znajdowała się tu także miejska biblioteka.

Mieliśmy osobne wejście do naszego mieszkania na pierwszym piętrze. Była tam oszklona weranda, gdzie latem jedliśmy posiłki i przyjmowaliśmy gości. W jednym z pokoi moja mama miała swój warsztat. W każdym pokoju były łóżka. Sypialnia była urządzona w tradycyjnym stylu: podwójne łóżko, szafa, przeszklony kredens i półka na moją ciągle powiększającą się kolekcję książek. Wszyscy bardzo dużo czytaliśmy, łącznie z moimi siostrami. Moje czytanie często uniemożliwiało pozostałym pójście spać, więc mama często kazała mi już kończyć, ponieważ była bardzo zmęczona.

W domu był taki duży korytarz, gdzie przechowywana była beczka z wodą, ponieważ w tamtym czasie tylko nieliczne domy miały dostęp do bieżącej wody. Toalety były na dziedzińcu. Jak na ówczesne warunki nie byliśmy wcale tacy biedni. Moja mam dobrze zarabiała i zawsze mieliśmy pokojówkę, nawet kiedy ojciec nie pracował.

W kuchni znajdowała się piec z piekarnikiem. W czwartki wypiekało się w nim chleb na sobotę, chałkę i naleśniki z mąki pszennej, posypane makiem i kawałkami cebuli, tak zwane „cebulaki”. Czasami na święta przyrządzany był kuchen, taki placek drożdżowy z rodzynkami. W soboty jedliśmy cymes z marchewki, gotowany w dużym rondlu. Bardzo często jedliśmy też czulent. Zanosiliśmy garnek z potrawą do piekarni w piątek i odbieraliśmy go w sobotę, bo w piątek nikt nie gotował. Co prawda piekarnia była wówczas zamknięta, ale piec utrzymywał ciepło potrawy. W czulencie była wołowina, ziemniaki upieczone na brązowy kolor, często także duże kawałki masła. Pamiętam taki dowcip: „Co to jest czulent? Wkładasz to w piątek i wyjmujesz w sobotę.”

Później, gdzieś w latach 30. XX wieku, przenieśliśmy się do innego mieszkania, którego właścicielem był kolejny bogaty człowiek, z rodziny Bokserów. To byli nasi dalecy krewni. Wynajmowaliśmy trzy pokoje, również w centrum, na ulicy Piłsudskiego, która była przedłużeniem ulicy Warszawskiej. Był to rodzaj promenady z ławkami. Rodzina Bokserów prowadziła firmę z materiałami budowlanymi. Jeden z synów Boksera był moim znajomym, razem wyjechaliśmy na studia do Francji w 1930 roku. Ukończył studia o profilu handlowym, ale nie wrócił do Kowla, tylko wyjechał do Palestyny.

Życie religijne w Kowlu

W naszym małym miasteczku święta były bardzo ważne. Wszyscy je obchodzili. Na Pesach dom był dokładnie sprzątany, każdy jego zakamarek, a wszystkie naczynia były koszerowane w gorącej wodzie na podwórzu. Ludzie dostarczali mąkę do piekarni, w której wyrabiano macę. Wówczas to były małe okrągłe bochenki, a nie tak jak dzisiaj prostokątne placki. Gmina żydowska rozdawała mąkę oraz macę ubogim rodzinom. Działały różne instytucje charytatywne, które rozdawały macę, zbierały pieniądze na posag dla dziewcząt, które go nie miały, aby nie zostały same aż ich warkocze posiwieją, jak mówi powiedzenie w jidysz. Na święta robiono wino z rodzynek. Dla nas to wino było cudowne.

Stół nakrywało się białym obrusem. Na stole pod serwetką leżały trzy mace. Z jednej odłamywało się kawałek i gdzieś chowało, aby dzieci mogły go szukać. Nazywa się afikoman. Podczas czytania Hagady trzeba było podnieść cztery puchary. Dodatkowo jeden, specjalny rzeźbiony kielich dla proroka Eliasza. W określonym momencie otwierało się drzwi, aby prorok Eliasz mógł wejść. Kiedy byłem małym dzieckiem oczywiście wierzyłem, że Eliasz naprawdę przychodzi. Obchodzimy Pesach, aby pamiętać, że kiedyś byliśmy niewolnikami w obcym kraju. Dlatego otwieramy drzwi, aby pozwolić wejść Eliaszowi lub komukolwiek, kto jest głodny i spragniony. Najmłodsze dzieci zadają cztery pytania. Kiedyś mówiono o głupcu: on jest filozofem czterech pytań.

Święto Pesach obchodzone było bardzo uroczyście; było to związane z początkiem wiosny. Rodzice mieli obowiązek dać swoim dzieciom nowe ubrania lub cokolwiek innego, co było nowe. Kiedy chłopcy i dziewczęta spotykali się na podwórzu, wszyscy wydawali się tacy nowi. Ci, którzy mieli nowe ubrania witając się mówili „titchadesz”, co oznacza: „obyś się odnowił”. Jednym z tradycyjnych zwyczajów była gra, przypominającą nieco klipę, tyle że przy użyciu orzechów włoskich. Część orzechów kładło się na ziemi i następnie trzeba było trafić je innym orzechem. Komu udało się zbić największą ilość orzechów, zabierał je wszystkie. Podczas Chanuki gra się w drejdla, taki bączek.

Później, po śmierci ojca, święta nie miały już tego samego uroku. Przyjeżdżałem do domu na kilka dni, miałem grono przyjaciół, chodziliśmy na spacery lub spotykaliśmy się w klubie, do którego zazwyczaj uczęszczała żydowska inteligencja. Mieliśmy tam różne sekcje: sekcję muzyczną dla mandolinistów, sportową, szachową; był też stół do ping-ponga. Danziger, właściciel młyna, finansował klub. Rozmawialiśmy głównie w języku jidysz, a język polski w dużej mierze zastąpił język rosyjski.

Pamiętam, że na Sukkot szałasy były robione ze złamanych drzwi czy drewnianych balustrad; obok każdego domu stał szałas. Szawuot było bardzo kolorowym świętem. Niedaleko naszego miasteczka było jezioro porośnięte tatarakiem. Ścieżka wiodąca do domu wysypywana była białym piaskiem, a cały dom dekorowany liśćmi tataraku. Większość domów wyglądała, jakby stały w środku dżungli. Ten zwyczaj zaczął jednak zamierać w latach 30. XX wieku. Młodzież, coraz bardziej świecka, zaczęła odchodzić od tradycji. W naszym miasteczku było wielu uczniów. W dwóch gimnazjach [szkołach średnich] co roku naukę kończyło 45 absolwentów.

Chanuka była świętem towarzyskim. Moje znajome i znajomi – czasem dwadzieścia, trzydzieści osób – przychodzili do naszego domu. Mama i siostry robiły placki ziemniaczane. I oczywiście zapalaliśmy świece, które stały na parapecie.

Pamiętam, że kiedy byłem w pierwszej klasie gimnazjum Tarbut, podczas Purim zbieraliśmy pieniądze na Keren Kayemet Leisrael. Przebieraliśmy się np. za Ester lub Ahaswerusa. W pięcioosobowych grupach chodziliśmy od domu do domu. To mogło być w 1925 roku. Odgrywaliśmy całą historię. Był Ahaswer, Haman, który oskarża Żydów i Mordechaj, który idzie do króla i wyjaśnia całą sytuację. Pieniądze zbieraliśmy do puszki na datki i oddawaliśmy je „dla Palestyny”.

W naszym mieście nawet ci nieliczni, zasymilowani Żydzi przestrzegali tradycji. Na Jom Kipur nie było nikogo, kto nie przyszedłby do synagogi. Z drugiej strony we wszystkich domach, które znałem, to głównie kobiety przestrzegały zasad koszerności. Bo komuniści na przykład obnosili się z tym, że nie przestrzegali tradycji. Kowel był żydowskim miastem, którego obrzeża – zamieszkane przez ludność ukraińską oraz polską – tworzyły jakby odrębne miasto. Kowel był podzielony na trzy dzielnice. Po jednej stronie rzeki znajdowało się Stare Miasto, zwane Zand [w jidysz], lub Piasek, jako że było zbudowane na piaszczystym podłożu. W nowej części miasta, na drugim brzegu Turii, mieszkali Polacy, z których większość była pracownikami spółki kolejowej Depo: naprawiali wagony kolejowe oraz silniki. To było oddzielne miasto. Było tam mniej Ukraińców niż Polaków. Ich domostwa zaczynały się tuż za główną ulicą. Te trzy różne światy żyły obok siebie.

Kowel był największym węzłem kolejowym na wschodzie, a bezpośrednia podróż na trasie Warszawa-Kowel była szybsza niż dzisiaj. Podróż trwała mniej niż pięć godzin, a pociągi kursowały tak punktualnie, że mogłeś nastawiać według nich zegarek . Wagony były czyste. Były trzy klasy, pierwsza oczywiście najdroższa. Mówiono wtedy „dlaczego Żydzi podróżują trzecią klasą? Ponieważ nie ma czwartej”. Bilety nie były takie drogie. Trzecia klasa miała drewniane ławki, podczas gdy w pierwszej i drugiej ławki były tapicerowane. W wagonach były przedziały, a w pociągach pośpiesznych jeszcze wagon restauracyjny. Kiedy mieszkałem w Warszawie podróżowałem zwykłymi pociągami. Zawsze wracałem z Warszawy z domu na święta Pesach, Rosz Haszana albo Jom Kipur.

Historia Żydów w Kowlu

To małe miasto było czym więcej, niż zwykłym sztetlem. Stanowiło bastion żydowskiej, hebrajskojęzycznej inteligencji. Starsi ludzie mówili jeszcze po rosyjsku, ale młodsze pokolenie wybierało już język polski. Mieszkańcy mojego miasta nie byli bogaci. Tylko kilka osób było zamożnych. Jednym z nich był Armarnik, właściciel młyna na zboże. Oprócz niego Danziger oraz Cuperfein, który miał olejarnię. Sztern był niezwykle skąpym człowiekiem. Kiedy przedstawiciele gminy przyszli do niego z prośbą o wsparcie finansowe na posag dla utalentowanej, lecz biednej dziewczyny, Sztern odpowiedział „Podoba mi się ten pomysł, dziewczynie należy pomóc”. Potem zwrócił się do swojej żony: „Genia, daj mi płaszcz, idę z nimi zbierać datki”.

W naszym mieście znajdowały się dwie duże synagogi. Dodatkowo były jeszcze tak zwane sztible, domy modlitwy należące do poszczególnych cechów. Tragarze, malarze i szewcy – wszyscy oni mieli swoje domy modlitwy na ulicach, gdzie mieszkali. W Zand znajdowała się duża, piękna synagoga, wybudowana w stylu warownym. W święta występowali tutaj najlepsi żydowscy kantorzy, jak np. Kusowicki czy Rozenblatt. Był tam również chór, do którego należało kilkoro moich kolegów z klasy. W mieście znajdowała się jeszcze jedna – prywatna – synagoga, założona przez lokalnego bogacza, Eppelbauma. On był w tzw. nieformalnym związku z kobietą z Ukrainy. Pamiętam, że całe miasto się temu sprzeciwiało. Mówiono, że wybudował synagogę, aby odpokutować ten grzech w swoim przyszłym życiu. Chodziliśmy się modlić do jego synagogi w najważniejsze święta: Rosz Haszana, Jom Kipur, Pesach, Szawuot i Sukot, podczas trzech świąt pielgrzymkowych oraz w Groźne Dni [Jamim Noraim]. Ta synagoga pozostała w mojej pamięci jako miejsce tragedii, ale o tym opowiem później.

Jedna rodzina z Kowla to byli potomkowie Magida z Turzyska i turzyskich chasydów. Turzysk leży nad rzeką Turią, pięć kilometrów od Kowla. Dlatego też potomkowie tej rodziny mieli w Kowlu dwór chasydzki na niewielkiej wyspie na Turii. Chasydzi przychodzili odwiedzać cadyka w ważne święta. Pamiętam, że wraz z chłopakami, którzy – jak się mówiło – oddalili się od religii, pływaliśmy kajakami w tamtą stronę i żartowaliśmy z chasydów świętujących przy stołach. Na przykład puszczaliśmy w ich stronę kota albo psa, a oni strasznie krzyczeli, ponieważ bali się nieczystych zwierząt. Pamiętam takie głupie żarty.

W Kowlu działał szpital żydowski, wspierany przez gminę żydowską. Dyrektorem tego szpitala był Ukrainiec, który znał jidysz i nawet czytał czasopismo Der Moment. W czasie okupacji okazał się nacjonalistą i współpracował z Niemcami.

W miejscowości, gdzie mieszkało dwadzieścia parę tysięcy mieszkańców, były dwa koedukacyjne gimnazja, lokalna gazeta Kovler Sztymer i dwa kluby żydowskie: klub Szolema Alejchema i klub Pereca. Organizacje syjonistyczne też miały własne kluby i biblioteki. Na ulicach szalała walka pomiędzy zwolennikami jidysz a języka hebrajskiego. Miasto było względnie świeckie. Do ważnych instytucji należało gimnazjum hebrajskie Tarbut oraz lokalna organizacja Poalej Syjon, która, podobnie jak Bund, postulowała autonomię kulturalną dla Żydów.

Zarówno Bund, jak i Poalej Syjon prowadziły dobrze zorganizowaną działalność kulturalną w swoich klubach. Na przykład, przeprowadzały „procesy” książek. Na czym one polegały? Na początku publiczność zgromadzona w sali słuchała krótkiego opowiadania lub noweli. Następnie wybierano zespół sędziów, a „prokurator” przygotowywał mowę. Był też „obrońca”. Bardzo często debata między młodymi ludźmi przeciągała się do białego rana. Uczestniczyłem w takich spotkaniach, np. w procesie Boncze Szwajga [główna postać oraz tytuł powieści Icchoka Lejba Pereca]. Czy postępował on słusznie? Czy powinien zostać nagrodzony? Bardzo wiele takich debat miało miejsce, wszyscy dorastaliśmy na nich. Oba kluby prowadziły swoje biblioteki. Ich zbiory nie były szczególnie duże, ale moglibyśmy znaleźć praktycznie wszystkie tytuły publikowane w jidysz, nie tylko te napisane przez żydowskich autorów, ale także te przetłumaczone na jidysz. Książki w języku hebrajskim były dostępne w bibliotekach organizacji syjonistycznych.

Niedaleko naszego domu przy ulicy Warszawskiej znajdował się Dom Związku Ziemian, do którego uczęszczali właściciele ziemscy z całego Wołynia. A my, Polacy tak jak i Żydzi, chodziliśmy tam na wieczorki taneczne. Każdy zamawiał po połowie kotleta, niekoszernego, choć zrobionego z cielęciny a nie wieprzowiny, oraz tańczyliśmy na przykład tango argentyńskie.

Po 1918 roku działał w naszym mieście teatr żydowski, co nie byłoby możliwe pod panowaniem carów. To był teatr amatorski. Jego aktorami byli zwykli robotnicy, nauczyciele oraz studenci. Cały repertuar klasyków żydowskich został wystawiony w tym teatrze. Istniał on do 1 września 1939 roku. Odwiedzały nas też często grupy aktorów ze stolicy. Nawet wielki aktor, [Aleksander] Granach przyjechał kiedyś do Kowla. No i oczywiście teatr Józefa Kamińskiego również. Co prawda nie widziałem „Dybuka”, ale za to widziałem „Wielką nagrodę” oraz „Dwa tysiące srebrnych monet” Szolema Alejchema. To była ta sama sztuka, ale wystawiona pod różnymi tytułami. Widziałem również „Boga zemsty”, sztukę autorstwa Szolema Asza.

Do Kowla przyjeżdżali nie tylko wybitni aktorzy, ale także zapaleni reporterzy, którzy dość często opisywali świat, którego sami nie widzieli. Mój ojciec zawsze zabierał mnie na takie spotkania. Pamiętam, jaki byłem oczarowany tymi zmyślonymi opowieściami. Wtedy też zacząłem wypożyczać książki w bibliotece.

Dwóch wybitnych poetów pochodziło z Kowla. Jeden z nich wszedł do panteonu literatury żydowskiej jeszcze przed wybuchem wojny: Kalman Lis. Lis pojawił się we wszystkich podręcznikach szkolnych CiSzO [Centralna Żydowska Organizacja Szkolna]. No i Eliasz Rajzman, który mieszkał w Szczecinie po wojnie, został przetłumaczony przez jakąś polską poetkę. Rajzman zmarł ponad dekadę temu [zm. 1975]. Był wybitnym poetą. Obaj byli także aktorami w naszym teatrze żydowskim. Rajzmana poznałem dzięki jego artykułom w Folksztyme. Pewnego dnia, gdzieś w połowie lat 60. XX wieku, zauważyłem, że na łamach jednej gazety publikowana była powieść w odcinkach o Kowlu, pod tytułem „Na drogach mojego wczorajszego dnia” albo „Oyf di vegn fun mayn nechtn”. I wtedy przypomniałem sobie o Rajzmanie, którego kiedyś obrzuciliśmy zgniłymi pomidorami, ponieważ jego gra aktorska była taka słaba. Był jednak znakomitym poetą. Przed wojną Kalman Lis był opiekunem w Żydowskim Domu Dziecka w Otwocku. A potem zginął – tak po prostu – został zabity przez Niemców. Byli też trzej bracia, poeci z Turzyska: Lejb, Mates i trzeci, którego imienia nie pamiętam [miał na imię Baruch]. Po wojnie Lejb został w Polsce, wyjechał dopiero w 1957 roku. Dokonał wspaniałych tłumaczeń Puszkina i Tuwima. Kiedyś podarował mi książkę, w której znalazłem dedykację dla mojej młodszej siostry, Rywki, w której był bardzo zakochany. Mates Olicki mieszka obecnie w Stanach Zjednoczonych i publikuje w „Forwerts”.

Kovler Sztime była ogólną, żydowską gazetą dla wszystkich. Miała jednego redaktora, jednego właściciela i jednego edytora – i był nim ten sam człowiek. Nazywał się Jakub Burak. Spotkałem jego brata w Holonie, wiele lat po wojnie. Jakub Burak został zabity. Od czasu do czasu redagowałem w Kovler Sztime kolumnę sportową, oczywiście w języku jidysz, a także publikowałem czasami recenzje spektakli teatralnych.

Kiedy w 1918 roku znaleźliśmy się w granicach Polski, język polski był w zasadzie obcy dla całej żydowskiej inteligencji. Rok 1918 był pełen wydarzeń [patrz: wojna domowa]. Brygada, albo oddział Białej Armii Bułaka-Bałachowicza stacjonował na północnym Wołyniu. W tym czasie wraz z polską armią działali przeciwko bolszewikom, ale po drodze mordowali okolicznych mieszkańców, tak dla wprawy. Pamiętam, że brat mojej matki należał do tak zwanej Milicji Obywatelskiej, która to miała nas chronić w razie napaści Bułaka-Bałachowicza. Większość członków tej milicji była Żydami, ale było też tam kilku Ukraińców oraz Polaków. Brat mojej matki dostał nawet strzelbę od tymczasowych władz miejskich. Mieli karabiny z częściowo odciętą lufą, często używane przez kłusowników. Ponieważ wojna miała taki zmienny charakter – raz jedne siły były w mieście, raz inne – broni było bez liku; żołnierze często porzucali swoją broń i uciekali.

Na początku nasze nastawienie do Polski było przepełnione przede wszystkim wielką nadzieją, ponieważ carat nie zapisał się szczególnie dobrze w historii Żydów, zwłaszcza na tych terenach. Wiem, że wielkie zasługi przypisywano Piłsudskiemu, który i tak już był legendą. Jego blask nieco przygasł, kiedy połączył siły z Petlurą, którego ludzie zaczęli organizować pogromy, także na Wołyniu.

W Kowlu nie było pogromów. Chociaż w 1918 roku, kiedy oddziały Hallera wkroczyły do miasta i wyparły bolszewików, publicznie obcinano Żydom brody za pomocą szabli; ale to były spontaniczne działania. Pamiętam jedno wydarzenie, które później powracało w moich snach przez wiele lat. Był rok 1920, miałem siedem lat. Mieszkaliśmy w pobliżu dworca kolejowego i pewnej nocy żołnierze zaczęli dobijać się do naszych drzwi. Ojciec wziął siekierę. Drzwi były zaryglowane prętem; stałem obok i trzymałem za nogi ojca, który był gotów bronić nas do końca. Wtedy jeden z żołnierzy coś krzyknął i wszyscy odeszli – w bocznej uliczce znajdowały się burdele – i wszystko znów ucichło.

W latach 20. XX wieku Żydzi i Polacy żyli w zgodzie. W Kowlu był jeden prałat Feliks Sznarbachowski, który zbudował piękny kościół. Był przyjacielem Żydów i piętnował złe postawy z wysokości swojej ambony. Kiedy prałat zmarł, prawie wszyscy Żydzi towarzyszyli mu w jego ostatniej drodze na cmentarz. Ja też brałem udział w tym pogrzebie. Bratanek prałata [Włodzimierz] był przed wojną zagorzałym członkiem bojówek; po wojnie pracował dla Radia Wolna Europa i żałował swoich antysemickich działań. Kiedy Hitler doszedł do władzy, wśród studentów w Polsce zaczęli pojawiać się zwolennicy ONR, którzy głosili nienawiść. Hasło „Nie kupuj u Żyda” słyszało się często.

Na początku lat 30. XX wieku w jednym z kin w Kowlu odbył się wiec, podczas którego przemawiał Włodzimierz Żabotyński. Było to albo kino Odeon albo Ekspres, ponieważ wówczas w mieście były tylko dwa kina. Byłem tam. Żabotyński był znakomitym mówcą. Pamiętam, że był człowiekiem obdarzonym wielkim talentem oratorskim. Zazdrościłem mu tego i też bardzo chciałem zostać takim mówcą. Żabotyński zachęcał zebrane osoby do wyjazdu do Palestyny; najprawdopodobniej wiec odbył się po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku, bo Żabotyński mówił o zagrożeniu dla Żydów, jakie to ze sobą niesie. Rząd polski bardzo przychylnie odnosił się do Żabotyńskiego i jego zwolenników – co nie miało miejsca w stosunku do ruchu chalucowego – pozwolił im nawet na przeszkolenie paramilitarne swoich ludzi. Ta prawicowa organizacja została po wojnie zapomniana, ponieważ niesłusznie utożsamiano ją z ruchem faszystowskim. Przed 1918 roku w Kowlu było rosyjskie gimnazjum, do którego chodziło kilkoro Żydów. W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w miejscu tej szkoły otwarto polskie gimnazjum publiczne im. Słowackiego, do którego Żydzi nie byli przyjmowani. Jeżeli pamięć mnie nie myli, siedem osób pochodzenia żydowskiego uczęszczało do tej szkoły. W Kowlu były trzy gimnazja oraz jedna szkoła handlowa. Wszystkie gimnazja były koedukacyjne. Utworzono także prywatne gimnazjum polsko-żydowskie, prowadzone przez Klarę Erlich, z językiem polskim jako wykładowym. Klara Erlich była absolwentką Uniwersytetu Kijowskiego i bardzo dobrą matematyczką. Po wojnie rozmawiałem z nią telefonicznie, kiedy przyjechałem do Moskwy. Obydwa gimnazja zostały upoważnione do wydawania dyplomów ukończenia szkoły średniej

Lata szkolne

Było też trzecie gimnazjum, żydowskie z hebrajskim jako językiem nauczania; było to gimnazjum Tarbut, które nie przyznało polskiego dyplomu ukończenia szkoły średniej. Założycielem tego gimnazjum był Asher Frankfurt. W ogóle nie mówiono tam w jidysz, a cała nauka odbywała się po hebrajsku. Szkoła miała dwie wstępne klasy: pierwszą i drugą, zastępujące zajęcia w szkole podstawowej. Tak było na początku, kiedy ja uczęszczałem do szkoły. Później dzieci musiały chodzić do szkoły podstawowej.

Na początku chodziłem do chederu. To znaczy uczyłem się w chederze od 4 do 7 roku życia. Tam nauczyłem się Biblii prawie na pamięć. Oczywiście tłumaczyłem też Biblię na język polski. W chederze byłem krótko, to znaczy nie cały rok, bo potem mełamed przychodził do nas do domu. Uznał bowiem, że przewyższam innymi wiedzą; ale zapewne chodziło mu o większy zarobek.

Przygotowywałem się do pójścia do gimnazjum w domu, ponieważ to, co mogłam nauczyć się od mełameda nie było wystarczające. Zdałem egzamin do wstępnej drugiej klasy i zacząłem uczyć się wszystkich przedmiotów w języku hebrajskim. Początkowo łacina była tłumaczona na język polski, ale później przetłumaczyliśmy tę martwą już łacinę na hebrajski. To była bardzo duża szkoła; później było osiem klas, średnio po 40 uczniów w każdej z nich. Po 1918 roku dyrektor próbował w pewnym sensie polonizować nasze hebrajskie gimnazjum.

Było kilku znakomitych nauczycieli. Przez pewien czas dr Feldszu, pisarz po hebrajsku, uczył łaciny. Nie był szczególnie miłą osobą. Feldszu był członkiem Betaru i chciał stworzyć oddział Betar w naszej szkole. Pamiętam, że byłem członkiem Betaru przez około tydzień, a następnie przyłączyłem się do organizacji Hashomer Hacair, która to wyodrębniła się z organizacji harcerskiej. Pamiętam, że nosili takie czapki jak Baden Powell i takie kije. Bardzo chciałam do nich dołączyć. Miałem wtedy pięć lub sześć lat. Byli to żydowscy skauci, Cofim. Członkiem Haszomer Hacair byłem krótko, ponieważ wtedy miałem inne zupełnie przyziemne zainteresowania – zostałem piłkarzem w klubie Makabi.

Kiedy ja uczęszczałem do hebrajskiego gimnazjum moja siostra Regina poszła do gimnazjum żydowsko-polskiego, gdzie nauczyła się płynnie mówić po rosyjsku. Otrzymała dyplom ukończenie szkoły średniej, ale nie poszła na uniwersytet, ponieważ w tamtym czasie nie było nas stać na pokrycie wszystkich kosztów, które się z tym wiązały. Kiedy skończyła szkołę podstawową, tuż przed wojną, moja druga siostra Rywka zaczęła chodzić do żydowsko-polskiego gimnazjum.

Byłem naprawdę dobrym piłkarzem. Często moi koledzy z drużyny i fani znosili mnie z boiska na rękach. Grałem w Hasmonei. Ta drużyna początkowo nazywała się Maccabi, ale później została podzielona. To była najważniejsza żydowska drużyna sportowa. Była też „Gwiazda” oraz „Sztern”, drużyna związany z Bundem. Było kilka polskich drużyn: Sokół. który później został przekształcony w PKS Policyjny Klub Sportowy oraz WKS Wojskowy Klub Sportowy. W mojej drużynie piłkarskiej, Hasmonei bramkarzem był Polak, Kola Chmielarski, który mówił w jidysz tak samo jak ja czy reszta z nas.

Raz poznałem polską dziewczynę, gojkę, i jak to się mówi chodziliśmy razem przez jakiś czas. Nie za długo, ale nie bezgrzesznie. Ona mieszkała na w innej części Kowla, trzeba było przejść przez tunel. Jednego dnia, była już późna pora, odprowadzałem ją do domu i kiedy dochodziliśmy do tego tunelu, to zobaczyliśmy tam jakieś światełka, ktoś palił papierosy. I ona do mnie mówi, żebyśmy tam nie szli, bo mnie pobiją. Pamiętam, że nie mogłem pokazać jej, że się boję, taki głupi byłem, no i mówię jej, że odprowadzę ją do samego domu. Więc idziemy śmiałym krokiem i od razu do mnie doskakują. Po chwili ktoś mówi „To ty jesteś ten piłkarzy!”. Zaczęli mnie poklepywać po plecach, pogadaliśmy trochę. Poczęstowali mnie papierosem; wziąłem, chociaż nie paliłem.

W Kowlu istniał półświatek żydowski. Na czele tej grupy stał absolwent jesziwy, Zajdel się nazywał. Miał naturę romantyka i duże powodzenie u kobiet. Zapamiętałem go, jako bardzo mądrego i wykształconego człowieka. Jak była jakaś wielka kradzież, to się zwracali nie do policji tylko do niego i za okazałą prowizją, oczywiście zguba się znajdywała. Musiał mieć 40 lat, kiedy wybuchała wojna. Oczywiście został zamordowany. Był jeszcze jeden przestępca, Sieroszewski się nazywał. Przez jakiś czas byłem bohaterem wśród tych drobnych przestępców. To było wtedy, gdy graliśmy w lokalnej lidze piłkarskiej i ciągle wygrywaliśmy z polskimi drużynami, takimi jak WKS Wojskowy Klub Sportowy albo Sokół. Kiedyś było tak, że znienawidzonemu Wojskowemu Klubowi Sportowemu Halerczyk strzeliłem trzy bramki w ciągu jednego meczu; to się nazywa hat trick w żargonie piłkarskim. Ci z tego półświatka zawsze bywali na meczach. Kiedy strzeliłem te trzy gole od razu do mnie przyszli, oczywiście przynieśli piwo, zaczęli mną podrzucać i krzyczeć „Molodiec! Zuch chłopak! Brawo!”.

Turzysk, małe miasteczko położone 25 kilometrów od Kowla, było „festungiem” – bastionem – języka jidysz. Wiele osób wyjeżdżało do Wilna do gimnazjum, gdzie nauka odbywała się w języku jidysz. W domu, w rodzinie w zasadzie rozmawialiśmy w jidysz. Pamiętam, że znajomi Reginy spotkali się w naszym mieszkaniu i mówili po rosyjsku. Znałem brzmienie tego języka, ale nie umiałem mówić. Później Regina utrzymywała kontakty z Polskami, więc bardzo szybko nauczyliśmy się polskiego. Byłem chyba jednym z pierwszych, który wyparł język rosyjski zupełnie i wchłonął w siebie język polski. Czym? Były wówczas wydawane na gazetowym papierze takie broszury, powieści sensacyjne. Kosztowały niewiele, parę groszy. Pamiętam całe serie: Henryk Lerman „Detektyw niepokonany”, „Sitingbul” o czerwonoskórych. Czytałem je całymi dniami.

Byłem zagorzałym czytelnikiem i moja znajomość języka polskiego osiągnęła wówczas bardzo wysoki poziom. Tłumaczyłem te broszury dla moich znajomych. Jeżeli jidysz był moim pierwszym językiem, to na drugim miejscu był hebrajski, który zawsze jednak konkurował z językiem polskim.

Hebrajski był codziennym językiem dla mnie i dla moich przyjaciół. Po hebrajsku potrafiłem pisać całkiem dobrze, w pięknym literackim stylu. To głównie znajome upierały się, żeby rozmawiać po hebrajsku. Kiedy w pewnym wieku zaczęliśmy się do nich zalecać, ustaliły jedną zasadę – że będziemy rozmawiać tylko po hebrajsku. Pamiętam taką jedną, piękną dziewczynę. Nazywała się Szewa Werba. Musiałem ją podrywać po hebrajsku. No ale w końcu mamy najpiękniejszy wiersz miłosny na świecie – „Pieśń nad pieśniami”. Znałem całą jego treść praktycznie na pamięć.

Mój nauczyciel hebrajskiego, którego do dnia dzisiejszego podziwiam, bardzo często robił trudne klasówki. Nazywał się Rotman. Jakub Nataneli Rotman. W związku z tym, że podręczników jeszcze nie mieliśmy, tylko takie ad hoc sklecone podręczniki, Rotman posługiwał się specjalnym powielaczem, który smarowało się tuszem i odbijało tekst. Szczególnie pamiętam odkrycie w Tel el Amarna. Wówczas to te źródłowe materiały odnoszące się do literatury hebrajskiej Rotman przedrukowywał, rozdał każdemu uczniowi a następnie omawialiśmy je na seminarium. Byłem kiepski z matematyki, ale bardzo dobry w naukach humanistycznych. Kiedy byłem w ósmej klasie gimnazjum wydaliśmy takie czasopismo, które miało strasznie głupi tytuł „Nasze kadry na zdobycie matury idące”. Byłem redaktorem tego czasopisma. Co miesiąc za wydanie każdego numeru płaciliśmy z własnej kieszeni. Pamiętam, że drukarnię prowadził człowiek o nazwisku Brandys. W naszym gimnazjum Tarbut działał polski klub literacki. Kiedy jego pierwszy przewodniczący otrzymał dyplom ukończenia szkoły średniej, przejąłem jego stanowisko. Pamiętam mój pierwszy artykuł „Byron i bajronizm w polskiej literaturze”. Przetłumaczyłem też kilka sonetów Saula Czernichowskiego, który był autorem sonetów krymskich, podobnych do tych Mickiewicza. Czernichowski wyemigrował później do Izraela, podobnie jak Bialik. Kiedy byłem w ósmej klasie do naszej szkoły przyjechała znakomita hebrajska poetka, Eliszewa. Była Rosjanką, nie urodziła się Żydówką, ale poślubiła Żyda i przeszła na judaizm.

Gimnazjum Tarbut koncentrowało się na przygotowywaniu młodych ludzi do wyjazdu do Palestyny. Pamiętam poruszającą scenę. Pewnego dnia dyrektor szkoły zebrał wszystkie klasy. Był rok 1925. Powiedział nam, że właśnie w tej chwili, gdy rozmawiamy, w Jerozolimie zostaje otwarty Uniwersytet Hebrajski. To było bardzo poruszające doświadczenie dla nas. „I z Syjonu wyjdzie Tora i Słowo Boże” – powiedział nam dyrektor. Wszyscy obecni zdecydowaliśmy, że po zdobyciu zawodu udamy się do Palestyny. Niektórzy poszli na uniwersytet we Francji i kiedy wybuchła wojna, udali się do Palestyny. Jako nauczyciele języka hebrajskiego byli na wagę złota. Niestety, ja z wyjazdem zwlekałem zbyt długo. Nie mogę powiedzieć, że tego żałuję. Ale czasami nawiedza mnie dręcząca myśl, że wówczas sprawy mogły potoczyć się zupełnie inaczej.

Ukończyłem gimnazjum w wieku 17 lat; było to w 1930 roku. Pamiętam temat mojej pracy magisterskiej: „Bo chłop ma i coś z Piasta, chłop potęgą jest i basta!”. Potem zostałem prywatnym nauczycielem w Kowlu. Uczyłem języka polskiego, historii oraz hebrajskiego. W tamtym czasie na znajomości tego języka można było zarobić fortunę; aby dostać się do Palestyny, należało zapłacić pewną sumę pieniędzy przewidzianą przez Anglików oraz potencjalny emigrant musiał udowodnić, że posługuje się językiem hebrajskim. Egzaminy ze znajomości języka odbyły się w Brześciu, gdzie przybywali studenci z całej Polski. Miałem jednego przyjaciela, Josel Szpak się nazywał. Wspominałem już o jego ojcu. No więc Szpak nie znał hebrajskiego. Pojechałem do Brześcia udając Szpaka i oczywiście napisałem tam wypracowanie, na podstawie którego Szpak dostał swój certyfikat – dokument wyjazdowy. W latach 80. XX wieku zadzwoniłem do niego w Izraelu. Zastanawiałem się czy wciąż jeszcze żyje? Szpak był wtedy właścicielem piekarni. Jadłem obiad w jego domu. Przedstawiając mnie swojej żonie powiedział: „To jest człowiek, który uratował mi życie”.

Każdego roku dwa gimnazja żydowskie kończyło kilkudziesięciu absolwentów, którzy nie mogli się dostać na upragnione wydziały. W Kowlu była tylko miernicza i drogowa szkoła, która kształciła geodetów oraz mierniczych. Wielu Żydów nie mogło iść na studia; dostanie się na uczelnię medyczną lub techniczną było najtrudniejsze, ponieważ w Polsce istniało wówczas numerus clausus [ustawodawstwo antyżydowskie w Polsce]. Jeśli się chciało studiować medycynę trzeba było wyjechać do Lwowa, Warszawy, Pragi albo Wilna. Dziesiątki takich absolwentów medycyny wracało do Kowla i nie mogli nostryfikować dyplomu. Wówczas trzeba było go nostryfikować, ale izby lekarskie były tak nastawione, zwłaszcza jeśli chodziło o Żydów, że przebrnąć przez tą nostryfikację było niemożliwe. Więc cóż miała robić żydowska inteligencja?

Uniwersytet

Moi rodzice zastanawiali się, jaki kierunek studiów powinienem wybrać. Ja chciałem studiować literaturę francuską, ale mój ojciec powiedział: „To nie jest handel, nie wyżyjesz z tego. Pójdziesz na uniwersytet techniczny!”. Byłem bardzo słaby w matematyce, ale cóż, nie chciałem się przeciwstawiać mojemu ojcu. Myślałem, że pojadę później do Palestyny na Uniwersytet w Jerozolimie. Przez trzy miesiące uczyłem się u takiej jednej pani Chodorow, której syn został później słynnym wilkiem morskim w Izraelu. Pojechałem do Grenoble, bo tam nie wymagano dyplomu ukończenia szkoły średniej. To było w listopadzie 1930 roku.

To było moje pierwsze zetknięcie się z Zachodem. Przyjechaliśmy na Dworzec Północny w Paryżu, a potem musiałem się udać na stację w Lyon i stamtąd do Grenoble. Podróżowała z nami przyjaciółka z Polski. W dokumentach miała zapisane, że nazywa się Chaja Leja Minc. Pamiętam, że kiedy wypełniliśmy kwestionariusz, by uzyskać nasze „cartes d’identite”, funkcjonariusze nazwali ją „Hażha Leżha Menk”. Przyjechaliśmy do Grenoble akurat w trakcie karnawału, takiego w brazylijskim stylu. Ja, chłopak z głębokiej prowincji, zostałem nagle otoczony przez grono tańczących niewiast, skąpo odzianych i to było duże przeżycie dla mnie, szok … ale w końcu do tego przywykłem i nawet to polubiłem.

W Grenoble wynajmowałem pokój z jednym znajomym. Vis a vis naszych drzwi mieszkał Stefan Grinbaum, syn Icchaka Grünbauma, posła na Sejm Ustawodawczy, najprawdopodobniej w 1931 roku. Icchak Grünbaum przyjechał do Francji w związku z jakimś kongresem syjonistycznym i przy okazji odwiedził swojego syna. Z tej okazji cała społeczność akademicka Żydów pochodzących z Polski zebrała się w jednej z sal Uniwersytetu, żeby wysłuchać przemówienia Grünbauma. Był on świetnym mówcą. Pamiętam, że jego mowa była mową prawdziwego syjonisty, opowiadającego studentom o ich przyszłości w Palestynie; grupa obecnych tam komunistów przeszkadzała mu, robiła cwiszynrufen [słowo z języka jidysz oznaczające duży hałas, charmider]. Jednym z nich był syn Grünbauma. Grünbaum przekonywał, że nie powinniśmy czekać na przyjście Mesjasza, że Mesjaszem jest idea syjonistyczna, i że w końcu wrócimy do kraju, z którego wypędzono nas 2000 lat temu. Jego syn zabrał głos w imieniu proletariatu. Wówczas ojciec mu odpowiedział: „Najbardziej poszkodowanym i uciskanym proletariatem jest naród żydowski”. Wywołało to oczywiście burzę oklasków. Nawiasem mówiąc, podczas okupacji syn Grünbauma zachowywał się bardzo nieładnie; był w policji żydowskiej w getcie warszawskim i okazał się bardzo okrutny. Przeżył wojnę i wyjechał do Izraela, gdzie został zastrzelony przez bojówkę syjonistyczną.

Na okres wakacji wszyscy wracaliśmy do domu. Wydawaliśmy tam takie okolicznościowe pismo w język polskim; było dosyć grube, 40-sto stronicowe. Pamiętam, że jedną z redaktorek była Rusia Daszewska. Dlaczego zapamiętałem akurat ją? Dlatego, że jej ojciec brał udział w zamachu na życie Lenina i później został stracony. Niestety, nie zachował się żaden egzemplarz tego pisma. No może jakiś w Bibliotece Narodowej?

W Grenoble spędziłem rok. Ćwiczenia z chemii oraz z fizyki, ćwiczenia w laboratoriach. Przystąpiłem tylko do jednego egzaminu. To wszystko było nie tyle ponad moje siły, co ponad moje chęci. Żeby mieć pieniądze na podróż powrotną do domu, przez jakiś czas pracowałem w fabryce przy pakowaniu czekolady, przy budowie szosy. Do Kowla wróciłem w 1931 roku.

W Kowlu zarabiałem na życie, znowu jako prywatny nauczyciel. Uczyłem głównie polskiej literatury oraz języka łacińskiego, czasem także niemieckiego. Przygotowywałem absolwentów żydowskich gimnazjów do egzaminu maturalnego w szkole w Łucku. Udzielałem bardzo dużo korepetycji. Zapisałem się też do gimnazjum żydowsko-polskiego, jeszcze raz do ósmej klasy, aby uzyskać dyplom ukończenia polskiego liceum.

Pierwszy raz byłem w Warszawie w latach 20. XX wieku. Kiedy ojciec zaczął pracować dla linii Red Star Line, zabrał mnie do Warszawy, bo oni mieli tam swoją centralę. Zdążyłem jeszcze zobaczyć tę cerkiew na placu Piłsudskiego. Na studia do Warszawy przyjechałem w 1933 roku. Pierwszego roku mieszkałem na ulicy Nowolipie 2, a następnie ulicy Długiej. Na Nowolipiu znajdował się zbankrutowany sklep; jeden Żyd wpadł na pomysł, jak na tym zarobić. Stał przed zamkniętymi drzwiami sklepu i nawoływał „dziw natury”, „wybryk z natury” „kobieta z brodą” „za dodatkowe 20 groszy można sprawdzić”. A w środku, w tym ciemnym, pustym sklepie, rzeczywiście stała owłosiona kobieta. Pamiętam, że na Długiej nie mogłem się uczyć, bo gospodyni wynajęła mi alkowę bez okna. I jak ona już o 22:00 gasiła światło to co ja wtedy miałam robić? Przechodziłem na drugą stronę ulicy, na Tłomackie 13. Spotykało się tam ludzi, którzy przeszli do historii. Tam poznałem Izraela Szterna znakomitego poetę, który w ogóle nie został doceniony. Poznałem też wiele innych osób.

Izrael Sztern był człowiekiem bardzo pobożnym i z tego powodu bardzo chudym: pościł, modlił się i pościł znowu; bardzo często recytował psalmy. Zmarł z głodu w czasie okupacji; to nie był człowiek, który nie był do życia stworzony w ogóle. Miał ten dany przez Boga dar poezji, który miało niewielu. Wiele lat po wojnie przetłumaczyłem wiersz Izraela Sztern „Ostrołęka”, na prośbę młodych ludzi z Ostrołęki, fanów jego poezji. Tak więc Izrael Sztern zaistniał w polskiej literaturze dla przyszłych czytelników.

Nie byłem tak odważny, aby na Tłomackie 13 rozmawiać ze wszystkimi. Potem już tak, kiedy raz przypadkiem usiadłem obok Szterna i on zachęcił mnie do rozmowy. Na Tłomackie widywałem także Icyka Mangera. Chłonąłem wszystko, co się tam działo, rozkoszowałem się obecnością wielkich żydowskich poetów i pisarzy. Zawsze działo się tam coś interesującego. To tam spotkałem Shaloma Asza, który co prawda przychodził rzadko, ale przychodził. Widziałem wielu pisarzy, np. Perlego. Większość siedziała przy barze. Co tydzień odbywały się spotkania z pisarzami albo aktorami, a ciekawe dyskusje zdawały się trwać wiecznie. Moja znajomość języka jidysz pochodziła właśnie stąd, wcześniej byłem zagorzałym hebraistą.

Raz Mangier wywołam wielki skandal. Mianowicie na jedno ze spotkań przyszedł pijany. Nie miał już pieniędzy na opłacenie noclegu, ponieważ wszystko wydał na alkohol. I kazał tym wszystkim ludziom siedzącym przy głównym stole prezydialnym zejść, bo on na tym stole chciał spać. Oczywiście wyprowadzili go krzycząc. Rozwścieczony Mangier krzyczał „Ir zołt wi afajer brench – żebyście spalili się jak ogień, ir zołt niszt kanen trinken – żebyście nie mogli pić, ir zołt niszt kanen trenen – żebyście nie mogli spółkować!”. Tak właśnie wrzeszczał Mangier na Tłomackie 13. Parokrotnie spotykałem Izaaka Singera [45], ale żeby z nim rozmawiać to nigdy.

Być może to było w 1935 roku, kiedy przeniosłem się do żydowskiego akademika na Pradze. Wśród studentów było wielu komunistów, kilku betarowców i sporo darmozjadów. Najpierw mieszkałem w pokoju czteroosobowym, ale kiedy zacząłem zarabiać na korepetycjach, przeniosłem się do pokoju dwuosobowego. Tak się złożyło, że moimi sąsiadami byli dwaj wybitni żydowscy malarze, bracia Seidenbeutelowie. To oni nauczyli mnie grać w brydża. Mieszkali w tym akademiku, ponieważ byli biedni a to nie kosztowało zbyt wiele. Malowali w tandemie: jeden robił jedną część obrazu, a drugi drugą część. Malowali na wolnym powietrzu. Latem udawali się do Kazimierza [Kazimierz Dolny – żydowski kurort nad Wisłą w pobliżu Lublina].

O braciach Seidenbeutelach krążyła taka anegdota. Niedaleko był fryzjer, do którego raz przyszedł Efraim i ostrzega go od razu – niech pan dobrze mnie goli bo ja mam taki zarost, że po godzinie to on znowu odrasta. A on mówi, bądź pan spokojny, jak ja pana ogolę to za miesiąc nie będzie widać. I rzeczywiście ogolił go. Po godzinie jego brat przychodzi do tego fryzjera i mówi „Cóż, zobacz, jak wygląda mój zarost. Ostrzegałem cię, że musisz porządnie mnie ogolić!”. Fryzjer naturalnie wpadł w złość. Taka historia o nich krążyła. Byli bliźniętami, identycznymi. Przy okazji, Begin także mieszkał w tym domu.

To był jedyny żydowski akademik dla mężczyzn w Warszawie. Został wybudowany pod koniec lat 20. XX wieku. Pod względem architektonicznym to był wspaniały budynek. Pokoje były cztero, trzy i dwuosobowe. Na parterze znajdowała się stołówka, kupony na obiady można było otrzymać od organizacji samopomocowej. Na każdym piętrze znajdowały się aneksy kuchenne, w których można było przygotować kawę, herbatę a nawet coś do zjedzenia. Był też tani mały sklepik, w którym można było kupić podstawowe artykuły. Dyrektor i kierownik „Auxilium Academicum Judaicum” – którego siedziba stoi do dziś – był niesławnym członkiem 13, który współpracował z Gestapo w [warszawskim] getcie.

W akademiku mieściła się siedziba ZASS, Żydowskiego Akademickiego Związku Sportowego. Grałem tam w piłkę nożną i siatkówkę, chodziłem na basen. Od czasu do czasu w akademiku organizowane były tańce, o godzinie 17:00. Wiele kobiet z Pragi przychodziło na nie, szukając romansu.

W tym czasie uczęszczałem także do Instytutu Nauk Judaistycznych. Chodziłem na zajęcia Majera Bałabana na temat historii Żydów oraz na zajęcia z języka aramejskiego prowadzone przez Mojżesza Schorra. Studenci w Instytucie Nauk Judaistycznych pochodzili głównie z gimnazjów żydowsko-polskich oraz hebrajskich. Większość przedmiotów była nauczana w języku hebrajskim. Studia trwały cztery lata, po których uzyskiwało się tytułu magistra. Absolwenci Instytutu mogli zostać nauczycielami religii i historii Żydów w szkołach średnich. Ale jednocześnie taki absolwent musiał ukończyć też Uniwersytet Warszawski, ponieważ Instytut nie miał glejtu państwowego.

Cały czas dorabiałem udzielając korepetycji. Uczyłem języka polskiego, łaciny, a czasem także niemieckiego. Tych bardziej durnych uczyłem prawie wszystkich przedmiotów, oprócz matematyki. Udzielałem prywatnych lekcji dziewczętom z gimnazjum Jehudyja na ulicy Długiej, oraz synowi Artura Golda [51], znanego kompozytora; dał mi wszystkie tomy Schillera po niemiecku z wdzięczności za dobre oceny syna. Za lekcje u fabrykanta ostrzy do golenia Polonia, który też nazywał się notabene Friedman, brałem za lekcję 5 złotych. Na ulicy Lwowskiej 7 to brałem 2,5 złotych.

Zrezygnowałem z kursu literatury polskiej, ponieważ był nudny. Zacząłem natomiast uczęszczać do Wyższej Szkoły Dziennikarstwa. Mieściła się ona w gimnazjum Reya na ulicy Rozbrat, gdzie dzisiaj jest siedziba SLD. Pisania reportaży nauczyłem się od samego Wańkowicza. Zacząłem studiować dziennikarstwo w 1934 roku i ukończyłem je dopiero w roku 1938, ponieważ miałem przerwę w studiowaniu. Program składał się z trzech semestrów letnich, ale po ich ukończeniu nie otrzymywało się tytułu magistra. Magistra otrzymałem tuż po wojnie, na Wydziale Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Zawsze po rozpoczęciu roku akademickiego miały miejsce pewne antysemickie kłótnie. Pamiętam, że w Wyższej Szkole Dziennikarstwa raz ktoś na wielkiej tablicy napisał: „Prof. polonistyki Bolewski – Baumfeld, Prof. ekonomii politycznej Żelazowski – Aizenbaum, Prof. Wasławski – Wasercug”. Od tego się zaczęło przepychanie Żydów na lewą stronę sali wykładowej. Żydzi nie zajmowali miejsc po lewej stronie, wysłuchiwali wykładów na stojąco, i często dochodziło do kłótni. Co roku powtarzało się to samo i z każdym rokiem było coraz gorzej. W akademiku na Pradze odbyły się spotkania z wykładowcami. Przychodził Prof. Michałowski z Klubu Demokratycznego, kiedy były awantury na uniwersytecie, przychodził Dibua z PPS-u, solidaryzować się ze studentami żydowskimi.

1 września 1939 roku byłem jeszcze w akademiku. Potem, jak sądzę, przeniosłem się na Nalewki. Opuściłem Warszawę przed końcem roku. Potem wróciłem do Kowla. Moja starsza siostra Regina w gminie żydowskiej, jako maszynistka. Moja młodsza siostra chodziła do dziesięcioletniej szkoły rosyjskojęzycznej. Mama pracowała jak zwykle. Wróciłem do udzielania korepetycji. Przez krótki czas byłem nauczycielem języka polskiego i historii; następnie zostałem trenerem klubu sportowego „Lokomotif”. Zarabiałem wtedy całkiem spore pieniądze.

Kowel, w którym było około 20 tysięcy mieszkańców, w pierwszych okresie rządów sowieckich zamieszkiwało 60 tysięcy osób, jeśli nie więcej. Zdecydowana większość z nich to byli bieżeńcy z Krakowa, Warszawy czy z Łodzi. Kiedy rosjanie zaczeli deportować bieżeńców na Syberię, zaczęło się zamieszanie z powrotem do centralnej Polski. Wtedy jeszcze Niemcy nie przystąpili do masowych mordów. To było w 1940 roku. Została powołana specjalna komisja, w której trzeba było się zarejestrować, aby móc powrócić pod okupację niemiecką.

Nie służyłem w polskiej armii, ponieważ w 1934 roku przestali przyjmować Żydów do szkół oficerskich, aby nie szkolić Żydów jako oficerów. Polacy legitymujący się dyplomem ukończenia szkoły średniej mogli odbywać roczną służbę wojskową w szkołach oficerskich, ale nie Żydzi.

Podczas wojny

Byłem w Armii Czerwonej od 1941 roku. Zostałem powołany na trzy miesiące szkolenia tuż po wybuchu wojny [tzw. Wielka Wojna Ojczyźniana]. W poniedziałek miałem otrzymać stopień sierżanta i wrócić do domu, ale wojna rozpoczęła się w niedzielę 22 czerwca. Odbywałem służbę wojskową 12 kilometrów od Kowla. Była piąta nad ranem, kiedy na niebie pojawiły się niemieckie samoloty i zaczęły wszystko ostrzeliwać.

Zniszczyli samoloty naszych sił powietrznych, ostrzeliwali budynki koszar zabijając dziesiątki ludzi. Zrobił się straszny chaos, zaczęliśmy się wycofywać. Mieliśmy kilka samochodów. Jechaliśmy cały czas pod ostrzałem niemieckich samolotów. Kierowaliśmy się na wschód przez lasy, atakowali nas też Ukraińcy. Około 100 z nas udało się dotrzeć do Kijowa.

Stalin wydał rozkaz, aby wszystkich „kresowiaków” [Polaków żyjących na zajętych przez Sowietów terenach dawnej wschodniej Polski, dziś należących do Ukrainy, Białorusi i Litwy] przenieść do obozów pracy. Odebrano im broń, ponieważ uważano ich za niewiarygodnych. Dowódcą mojego batalionu, batalionu konstrukcyjnego, był stary bolszewik Izaak Jakowlewicz Limanov. Twierdził, że jest Ukraińcem, ale za każdym razem, gdy wypowiadał jakieś słowo, wiedziałem, że pochodzi ono z głębin Talmudu. Był inteligentnym, dobrze wykształconym człowiekiem.

Co budowaliśmy? Cóż, rowy przeciwczołgowe, „maskirowki” lub wały służące do ukrywania samolotów. Nie mieliśmy żadnej broni. Dostawaliśmy 800 gramów chleba dziennie, gdy inne bataliony, bataliony robotnicze, dostawały 400 gramów chleba. Zaczęliśmy się wycofywać z Kijowa, aby realizować projekty w głębi lądu. Przed Charkowem droga stała się błotnista, nasze samochody nie mogły się przedostać. Utknęliśmy w miejscu o nazwie Bogoduchov. Niemcy wtedy dotarli już aż do Charkowa i mogliśmy wpaść w ich ręce każdego dnia. Cud zdarzył się w nocy: temperatura spadła poniżej zera, a ziemia zamarzła; byliśmy w stanie jechać dalej.

Cywile zaczęli przechodzić przez Bogoduchov. Wśród uchodźców spotkałem znajomego z mojego rodzinnego miasta. Nazywa się Zelcer. Do dziś mieszka w Jerozolimie. W rzeczywistości żyje dzięki mnie. Razem z resztą uciekał na wschód – kiedy mnie zobaczył, podszedł do mnie i powiedział: „Zrób coś, nie mogę już dalej iść”. Więc poszedłem do Limanowa, dowódcy, i powiedziałem mu: „To mój przyjaciel, jest dentystą”. Tak się złożyło, że dowódca batalionu cierpiał właśnie na ból zęba, a jego twarz była spuchnięta. Zelcer był technikiem dentystycznym. Limanow wydał rozkaz natychmiastowego zapewnienia Zelcerowi munduru i został z nami jako lekarz.

Z Niemcami depczącymi nam po piętach ruszyliśmy na północ, w stronę Woroneża. Tam Don ma swoje źródło. Idąc w dół rzeki, maszerowaliśmy do stanic; tak nazywają się wsie kozackie [59]. Kozacy nadal mieli swoje mundury i broń z czasów caratu. Ich domy były ładniejsze i lepiej zbudowane; miały podmurówkę z cegły. Przez śnieg, przez zamarzniętą rzekę dotarliśmy do jednej stanicy, Niżniczirskoj Stanicy. Tam przyporządkowałem swoich ludzi do kwater. Znalazłem dom dla siebie z czystą oborą, gdzie zobaczyłem dwie krowy. Pomyślałem, że dostanę tam trochę jedzenia.

I rzeczywiście przyjęli mnie z wielką gościnnością. Nie było prawie żadnych mężczyzn, tylko jeden kaleki mężczyzna, weteran japońskiej wojny, pozostali mężczyźni byli na froncie i w wiosce zostały tylko kobiety. Miałem wszy. Kiedy przygotowali mi łóżko, dali mi bardzo ładne, czyste prześcieradła, rozebrałem się i powiesiłem koszulę na zewnątrz, aby mróz zabił wszy. Nie raz tam zachorowałem. Wieczorem zebrali się sąsiedzi, a potem usłyszałem pytanie: „Kto to takoj?” [Kim jesteś?]; więc powiedziałem im skąd jestem i że jestem Żydem. Powiedzieli: „Nie może być!” Nigdy nie widzieli Żyda, ale ich postawa była oczywiście negatywna. Według rosyjskich standardów mieszkali dość wygodnie i byli bardzo dobrze przygotowani do zimy. Mieli doskonałe mleko – bardzo tłuste i smażone bliny – naleśniki ziemniaczane ze śmietaną. Oczywiście miałem kuchnię polową, na której gotowaliśmy kaszę jaglaną. Wieczorami mieszkańcy gromadzili się, aby słuchać opowieści z Polski. „Ile masz garniturów?” zapytali. „Wyrzucałeś buty dwa, a może trzy razy w roku?”.

Reszta batalionu przebywała w różnych domach. W godzinach porannych odbywał się apel, a potem ruszaliśmy do pracy. W tym mrozie zaczęliśmy rąbać ziemię łomami, żeby zbudować nasyp kolejowy. Temperatura spadła do -30 stopni Celsjusza. Kiedy rano wydawano kaszę zamarzała zanim zdążyłeś sięgnąć po łyżkę. Łyżka była ważna: jeśli ktoś jej nie miał, mógł umrzeć z głodu. Wyrzeźbiliśmy je z drewna i trzymaliśmy w butach. Często wychodziliśmy do pracy w nocy, ponieważ w ciągu dnia startowały samoloty, a śnieg musiał być zeskrobywany z asfaltu za pomocą pługów. Potem budowaliśmy tory kolejowe między Stalingradem i Saratowem, gdy zbliżali się Niemcy. To było w 1942 roku.

Później stacjonowaliśmy pod Kamyszynem, w miejscowości Miortowszyna [?] w powiecie Biezsonskij [Bessonovskij]. Mieszkałem w domu nauczycielki. Miała trzyletniego syna, który ciągle ssał jej pierś z głodu. Ale w domu były książki, które mogłem czytać. Mieszkając w Kamyszynie jeździłem saniami, aby zdobyć zapasy. W drodze często goniły nas watahy wilków. Wtedy podpalałeś trochę siana i rzucałeś wilkom, żeby je odstraszyć.

To musiał być 1943 roku, kiedy nasz batalion został przeniesiony na południe, na wybrzeże Morza Kaspijskiego. W miejscu gdzie Ural wpada do morza i na dopływ – rzekę Embę – były złoża ropy naftowej. Ponieważ siły niemieckie zbliżały się do Kaukazu i do Baku, gdzie znajdowały się główne pola naftowe, Rosjanie musieli zacząć wydobycie ropy z Emby. W przeszłości nie było to opłacalne, ponieważ złoża znajdowały się na dużej głębokości i były ograniczone. Ale w tym czasie Rosjanie musieli zacząć budowę rafinerii. Zaczęły przybywać transporty z amerykańskim sprzętem, w amerykańskich skrzyniach z listami ładunków. Dowódcy wezwali mnie i kazali mi tłumaczyć listy. Powiedziałem: „Nie znam angielskiego”. „Hm hm, nie znasz angielskiego? A jaki jest polski alfabet?” Powiedziałem: „Łaciński”. „A alfabet angielski?” „Łaciński” – mówię. „Cóż, więc znasz angielski! Jeśli nie znasz słów, pomożemy Ci.” I tak zostałem ekspertem od angielskiego w naszym batalionie.

W 1943 roku spotkaliśmy się z grupą Polaków, którzy zamierzali dołączyć do Pierwszej Dywizji Wojska Polskiego [I Dywizja Piechoty Kościuszki]. W batalionie, w którym służyłem, byli też inni ludzie pochodzący z mojego miasta. Jednym z nich był Mojsze Szajewicz Szojt, bardzo dobry krawiec. I pewnego dnia powiedział do mnie: „Wiesz co? Mam dość tego wszystkiego. Zamierzam zgłosić się do Wojska Polskiego.” On i inny człowiek, Baumgart, udali się do „wojenkomatu” [zarząd wojenny], mówiąc, że chcieliby dołączyć do sił zbrojnych Związku Patriotów Polskich, który właśnie powstawał. Wysłali ich natychmiast do dowódców w celu ukarania. Szojt jednak miał szczęście i za jakiś czas dostałem od niego list. „Wyobraź sobie – zamówili ode mnie garnitur dla Stalina”. I ten Mojsze Szajewicz Szojt z Kowla uszył ubranie dla Stalina.

Później, kiedy stacjonowaliśmy w Gurjewie [kazachskim mieście położonym w miejscu, gdzie rzeka Ural wpada do Morza Kaspijskiego; obecnie Atyrau], stałem się swego rodzaju sierżantem biznesowym. Stacjonowało tam kilkadziesiąt batalionów. Mój batalion liczył około stu osób, większość z nich stanowili Ukraińcy. Niewielu z nich było Polakami i Żydami. Później wcielali członków represjonowanych rodzin i ludzi nazywanych „nacmenami” [ludzi narodowości innej niż rosyjska], lub przedstawicieli mniejszości etnicznych: Kazachów, Uzbeków lub Czeczenów i innych takich „niepewnych”. Pamiętam jednego inżyniera. Nazywał się Usow, bardzo inteligentny człowiek. Nie został przyjęty do regularnej armii, ponieważ jego krewny był aresztowany za propagandę polityczną.

Powiedziałem im w Gurjewie, że chcę być przeniesiony do polskiej armii. Był początek 1944 roku. Dostałem rozkaz i udałem się do wyzwolonej części Ukrainy, do Sum. Pociąg nie jeździł regularnie. Lokomotywy były zatrzymywane i rekwirowane na potrzeby wojska. Stacje kolejowe były pełne ludzi. Posiadanie biletu nie wystarczyło. Każdy bilet musiał zostać zatwierdzony, wymagana była specjalna pieczęć. Wtedy osoba odpowiedzialna za pociąg, najczęściej kobieta, wpuszczała cię do wagonu. W tym momencie zaczynało się okropne zamieszanie i wrzaski, ponieważ nie było wystarczająco miejsc dla wszystkich – w tym czasie wszyscy na terytorium Rosji się przemieszczali. Moim towarzyszem podróży był Ukrainiec.

Nazywał się Zacharczuk. Przylgnął do mnie z przerażającym uporem. Musieliśmy zostać na dworcu przez wiele dni i tam nocować. Zacharczuk i ja sypialiśmy na zmianę z powodu ogromnej liczby kradzieży. W małym worku miałem buty i trochę jedzenia. Nieustannie budziłem się i pytałem: „Słuchaj, trzymasz ten worek?” „Trzymam.” I faktycznie trzymał. Tyle tylko, że ktoś przeciął dno i ukradł buty i puszki.

Na dworcu spotkaliśmy polskiego oficera. Od wielu lat nie widziałem polskiego munduru wojskowego. Był luty 1944 roku. Ludzie przyjeżdżali z różnych stron, także z Polski. Wśród nich byli oficerowie i dowództwo organizowanej armii. Przeprowadzano selekcję do różnych oddziałów. Ktoś, kto był cieślą lub stolarzem, mógł zostać wysłany do oddziału saperów. Ci, którzy mieli niewielkie wykształcenie, przechodzili krótki kurs oficerski trwający kilka miesięcy. Ludzie z, powiedzmy, zapleczem biznesowym zostaną przydzieleni do obsługi kwatermistrza. To było jak targowisko. Przybył generał Świerczewski, główny dowódca; jego zastępcą był wówczas major Grosz. Grosz, później znany eseista, przed wojną przetłumaczył „Lejzorka Rojtszwańca” [powieść Ilji Erenburga]. Zaproponowano mi stanowisko instruktora w Pierwszym Pułku. Prowadziłem wykłady na temat sytuacji politycznej, historii, literatury polskiej. W tym czasie przywożono ludzi z całego świata, aby przyłączyli się do armii polskiej, w tym Żydów, którzy zgłosili się na ochotnika do armii Andersa i zostali odrzuceni. Moim własnym dowódcą był sowiecki Polak lub Polak urodzony w Związku Radzieckim i zrusyfikowany. Miałem wykształcenie wyższe, więc zostałem wysłany jako instruktor do szkoły oficerów politycznych w Sumach.

Kiedy wracałem z Rosji wojskowym pociągiem, który przejeżdżał przez Kowel, poprosiłem mojego dowódcę o przepustkę i poszedłem do miasta, żeby poszukać pozostałości naszego domu. Był rok 1944. Przez cały ten czas nie miałem kontaktu z bliskimi. Z kilku miejscowości wysyłałem listy do mojej rodziny, ale nie wiem czy doszły. A teraz byłem w drodze do Lublina. Szedłem przez zrujnowane miasto. Dom, w którym kiedyś mieszkałem, już nie istniał.

Znalazłem jedną znajomą, żydowską kobietę, która postradała zmysły. Chodziła gadając bzdury. Miała małe dziecko, które zaczęło strasznie płakać, kiedy ukrywali się w jakimś bunkrze. Było tam też kilkadziesiąt innych osób, które udusiły dziecko. Z całego miasta przeżyło dziewięć osób. Z 18.000 Żydów. Natknąłem się na przyjaciółkę mojej siostry, Polkę. Dała mi kilka ocalałych zdjęć. Opowiedziała mi szczegółowo, jak to się stało. Dowiedziałem się o mękach, przez które przeszli Żydzi, o tym, jak zostali umieszczeni za drutem kolczastym. Przez cały ten czas Marysia, ta polska dziewczyna, spotykała się w tajemnicy z moją siostrą.

Moja starsza siostra, Regina, wyszła za mąż za bieżeńca, laryngologa z Warszawy. Nazywał się Fryde. Była w ciąży, niedługo miała rodzić. Moja młodsza siostra ukrywała się poza gettem. Była w bardzo dobrym miejscu, gdzieś w Kowlu z polską rodziną. Ale gdy usłyszała, że ​​Niemcy otoczyli getto i zabrali wszystkich żeby ich rozstrzelać, opuściła swoją kryjówkę i dołączyła do matki i siostry. Mama i obie moje siostry zostały zamordowane.

Około siedmiu kilometrów za miastem znajduje się ogromny grób – bardzo długi rów. Nie chciałem tam iść. To miejsce nazywa się Koszary. Kiedy zostali otoczeni przed egzekucją, mój nauczyciel historii, Josef Abruch, wygłosił mowę. Powiedział, że naród żydowski żył, żyje i będzie żył. Zostali zmuszeni do rozebrania się od pasa w górę, a następnie zastrzeleni.

Poszedłem tylko do synagogi. Ludzie mówili, że skazani na śmierć zostawili na ścianach napisy. To była synagoga Eppelbauma. Na ścianach były inskrypcje. Ktoś napisał: „Jest piękny letni dzień – myślę, że był sierpień – i mam umrzeć jutro, ale tak bardzo chcę żyć.” I imię: Wydra. Znałem ją, byliśmy bardzo bliskimi przyjaciółmi. Była jedną z nielicznych [żydowskich] absolwentów gimnazjum Słowackiego. Jej ojciec był lekarzem, a ja często ich odwiedzałem. Było kilkadziesiąt takich napisów. Jak oni się tam znaleźli? Niemcy wywieźli wszystkich Żydów z miasta, do Koszar. Kazali im wykopać grób, a potem zastrzelili wszystkich jednego po drugim. Trwało to kilka dni. Niektórym udało się uciec. A potem wszyscy, którzy nie zginęli w Koszarach, zostali wyłapani, zebrani w jednym miejscu, rozstrzelani w masowej egzekucji. Przed śmiercią pisali na ścianie w synagodze. Jedna kobieta, miała na imię Gips – oszałamiająco piękna dziewczyna – miała dwoje dzieci, a jej mąż był w Rosji. Napisała mu list na tej ścianie: „Pomścij niewinną śmierć swojej żony i dzieci”.

Wyzwolenie Warszawy

Dotarłem do Lublina po 22 lipca 1944 roku. Zostałem tam aż do wyzwolenia Warszawy. Uczyłem w szkole oficerskiej. Dzień po wyzwoleniu Warszawy pojechałem tam, żeby sprawdzić czy uda mi się kogoś znaleźć. Widziałem ruiny i wielką pustkę. Nie dało się określić na jakiej ulicy byłeś. Dzielnica żydowska została zrównana z ziemią, inne ulice również. Wróciłem bardzo szybko. Następnie szkoła oficerska została przeniesiona do Łodzi. To tam powstały wszystkie ważne instytucje. W tym czasie brano pod uwagę przeniesienie stolicy z Warszawy do Łodzi. Pozostałem w Łodzi do 1946 roku. Wtedy zostałem przeniesiony do Szkoły Oficerów Piechoty w Inowrocławiu na stanowisko zastępcy dowódcy. Zostałem majorem. Stamtąd wysłali mnie do Krakowa, do Szkoły Oficerskiej Piechoty. Od 1947 roku byłem we Wrocławiu. Zorganizowałem wieczorowe liceum dla kadetów, ponieważ nie mieli dyplomów ukończenia szkoły średniej. Pojawiło się wtedy hasło: „nie matura lecz chęć szczera zrobi z ciebie oficera”. Zatrudniłem tam całą plejadę nauczycieli i wszyscy dostali dyplomy za trzy lata.

W Lublinie powstał klub żydowski dla ocalałych. Nosił imię Pereca i znajdował się przy ulicy Lubartowskiej. Nadeszło święto Sukot. Byłem na służbie i pomyślałem sobie: „Chodźmy zobaczyć. Być może wpadnę na kogoś.” Podano kolację. Siedziałem tam w mundurze – nie przypominam sobie teraz, czy byłem wtedy porucznikiem, czy podporucznikiem – i naprzeciwko siedział mężczyzna, i wydawało mi się, że go poznaję. Nagle mówi do mnie: „Friedman?” A ja mówię: „Feldszu!” To był mój ostatni nauczyciel z Kowla! Objęliśmy się nad stołem. Najpierw on wzniósł toast, a później ja. Najwyraźniej uświadomił sobie, że pozostanie w Polsce jest nierozsądne. Mógł zostać schwytany za bycie syjonistą i prawicowcem. Wyjechał do Izraela.

W Lublinie i Łodzi utrzymywałem kontakt z Żydami. Często do nich wpadałem. Gdy w 1946 roku spotkałem w Łodzi znajomego mojego kuzyna spytał: „Czy wiesz, że Regina nie żyje?”. Chodziło o Reginę Zonenszajn, jej matka była starszą siostrą mojego ojca, nazywała się Rybicka po mężu. Jej mąż był prawnikiem w Warszawie. Przeżyła, mimo że przebywała na Pawiaku [centralne więzienie Warszawy w czasie okupacji niemieckiej]. Jej głowa została zmierzona przez niemieckiego antropologa, który wywnioskował, że jest „aryjką”. Regina ukrywała swojego męża, znanego prawnika, który nazywał się Rainberger. Kiedy wyszła na zewnątrz, żeby zaczerpnąć wodę ze studni, bomba uderzyła w dom i zabiła jej męża.

Józef Kermisz, doktor historii, dołączył do naszej szkoły, gdy byliśmy jeszcze w Żytomierzu. A później, w 1947 roku w Łodzi, powołano Centralną Żydowską Komisję Historyczną, która dokumentowała historię Holokaustu. Jej członkami byli działacze Bundu, Szuldenfrei, Adolf Berman, Rachela Auerbach i Kermisz. Utrzymywałem z nimi kontakt. Zaufałem im, a oni zaufali mnie. Poza tym Komisja był dla mnie źródłem wszelkiego rodzaju informacji. We Wrocławiu uczęszczałem na wszystkie przedstawienia Teatru Żydowskiego w cywilnych ubraniach. Od czasu do czasu czytałem żydowskie gazety. Wydawano wtedy kilka gazet, w tym niektóre w języku polskim.

Pamiętam, że raz we Wrocławiu, było to w maju, w 1948 roku spotkałem oficera, Żyda, który zaczął mi gratulować. Spytałem go: „Czego mi gratulujesz?” „Mamy Palestynę. Ustanowiono Izrael.” Byłem oszołomiony. Nie myślałem o wyjeździe. Cóż, był to w pewnym stopniu oportunizm, trochę próżność. Zajmowałem ważne stanowisko, miałem stopień podpułkownika, i byłem niezachwianie lojalny. Wierzyłem, że kiedyś nadejdzie dzień, w którym pojadę.

Moja żona Teresa

Poznałem studentkę medycyny. To było we Wrocławiu w 1949 roku. Odprowadzałem ją do domu, kiedy zaczęła przesłuchanie: „Czy masz tu rodzinę? Czy jest Pan żonaty?” Powiedziałem: „Nie, nie jestem żonaty, ale niedługo się ożenię.” „Z kim, jeśli mogę zapytać?” „Z tobą.” Teresa pochodzi z Przemyśla. Jej panieńskie nazwisko to Lichota. Wywodzi się z dość zamożnej żydowskiej rodziny. Lata wojny spędziła na Węgrzech. Jej ojciec był lekarzem i został powołany do wojska. Cały jego pułk przekroczył granicę i został internowany. Węgrzy byli niewiarygodnie przyjaźnie nastawieni do Polaków. Rodzina mojej żony pozostawała tam przez cały czas jako polska rodzina. Teresa wróciła do Polski w 1945 roku. Tak więc pobraliśmy się i ostatecznie osiedliliśmy się w Warszawie. W 1951 roku w Łodzi urodził się Andrzej, nasze jedyne dziecko. Obecnie jest profesorem neurologii w Warszawie.

Wkrótce zostałem przeniesiony do Warszawy, jako szef wydawnictwa ministerstwa obrony. Było to związane z tendencją do polonizacji wojsk – w tamtym czasie, jak sądzili, było zbyt wielu żydowskich żołnierzy w armii. Był styczeń 1952 roku i Adam Bromberg, szef tego wydawnictwa, otrzymał awans na wiceministra, a ktoś musiał przejąć jego pracę. Pod pewnymi względami była to dla mnie degradacja.

Zostałem dyrektorem zarządu wydawnictw. Pracowałem tam przez dziesięć, może jedenaście lat, aż do 1960 roku. Następnie zostałem nagle wysłany na tak zwany kurs akademicki w Akademii Sztabu Generalnego. W ciągu jednego roku przeszedłem zasadniczo cały program. Ukończyłem kurs, ale nie było dla mnie pracy. Odebrałem pensję w dziale personalnym i wróciłem do domu. Później zostałem zastępcą dyrektora Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej. Spędziłem tam cztery lata. Nadszedł rok 1967 [rok czystek antysemickich]. Wszyscy Żydzi, łącznie ze mną, zostali zwolnieni z wojska z wielkim hukiem. Nie żeby było nas wielu, może 200. Zostałem wydalony z partii i wysłany do domu. Najpierw pielęgnowałem poczucie osobistej krzywdy, potem czułem, że krzywda została wyrządzona całemu ocalałemu narodowi, ale w końcu zrozumiałem, że dokonałem błędnego osądu. A potem znalazłem się, jak to mówią, na ulicy i w próżni. Tylko w tej pustce znalazłem dla siebie powołanie. Jako tłumacz i nauczyciel języków żydowskich!

Praca tłumacza i nauczyciela języków żydowskich

 Jak to się naprawdę zaczęło? Co skłoniło mnie do podjęcia decyzji o tłumaczeniu? Zaczęło się od wściekłości, która mnie ogarnęła podczas czytania „Literatury na świecie”. Ten doskonały periodyk publikował literaturę najdrobniejszych nawet narodów, ale nie dostrzegał wielkiej literatury żydowskiej, która była dosłownie pod ręką. Tak więc, napędzany w rzeczywistości gniewem, zwłaszcza że działo się to po wydaleniu ostatnich Żydów [odniesienie do 1968 r. i ostatniej fali emigracji polskich Żydów], po tym jak znalazłem się na ulicy [Michał Friedman został zmuszony do odejścia na wcześniejszą emeryturę], zaproponowałem redaktorowi naczelnemu „Literatury na Świecie”, że przygotuję materiał poświęcony literaturze żydowskiej. Przedstawiłem mu fragmenty najsłynniejszych książek wybitnych pisarzy żydowskich: Szolema Alejchema, Pereca, Mendele Mojchera Sforima, Icyka Mangera i Altera Kacyzne. I on się na to zgodził.

Wcześniej tłumaczyłem żydowskie opowiadania dla Folkssztyme i niektóre sztuki dla teatru żydowskiego. Tłumaczyłem też symultanicznie dialogi z jidysz na język polski, widzowie słyszeli je w słuchawkach. Cieszyłem się, że dzięki „Literaturze na Świecie” dotrę do inteligentnego czytelnika, który nie miał pojęcia, jaką literaturę Żydzi stworzyli w tak krótkim czasie. Bo w rzeczywistości literatura w jidysz właśnie się pojawiła i zaczęła osiągać szczyt swojego potencjału, kiedy została zabita. To wydanie „Literatury na Świecie” było wielkim sukcesem i od razu otrzymałem zlecenie od PIW [Państwowy Instytut Wydawniczy]. Tłumaczenie „Księgi Raju” Mangera: bardzo dowcipna historia, która stała się bestsellerem.

Później skontaktował się ze mną Wojdowski, który znał moje przekłady opublikowane w „Literaturze na Świecie” i poprosił o więcej tłumaczeń. Przetłumaczyłem dla niego kilka opowiadań Suckewera z jego tomu „Zielone akwarium”. Zostały opublikowane w Masadzie, kwartalniku redagowanym przez Wojdowskiego.

Na początku lat 80. XX wieku odwiedzili mnie przedstawiciele Wydawnictwa Dolnośląskiego, którzy chcieli wiedzieć, czy mogę przygotować dla nich plan publikacji serii żydowskich klasyków. Bardzo mi to pasowało. Zrobiłem taki plan składający się z ponad dwudziestu tytułów, a moje tłumaczenia zaczęły się pojawiać w dużych wydaniach. Nie ma ani jednego klasycznego żydowskiego pisarza, który nie zostałby przeze mnie przetłumaczony. Seria była wydawana od 1983 roku. Do tej pory wydano piętnaście tomów, w tym trzynaście moich przekładów. Nigdzie indziej na świecie nie opublikowano całej serii literatury żydowskiej tak, jak to zrobiło Wydawnictwo Dolnośląskie w Polsce!

Odwiedziłem Suckewera w Tel Awiwie w połowie lat 90. XX wieku. Mówił doskonale po polsku. Jego dom jest prawdziwą galerią sztuki. Przyjaźnił się z Chagallem, a ten podarował mu wiele pięknych przedmiotów. Więc rozmawialiśmy o moich tłumaczeniach jego opowiadań. Zachowałem list, który Suckewer napisał do mnie, o tym, jak bardzo był zachwycony transpozycją znaczeń ukrytych za słowami jidysz na język polski. Te krótkie opowiadania wyprzedały się bardzo szybko i otrzymały bardzo dobre recenzje.

Mimo, że pisał całkiem niezłe opowiadania, Suckewer jest przede wszystkim poetą. Moim zdaniem jednym z najwybitniejszych poetów na świecie. Człowiek, który uczynił jidysz czymś w rodzaju narzędzia do werbalizowania najdelikatniejszych i najbardziej subtelnych odcieni znaczeń, które mogą pochodzić z serca i umysłu. Jest wynalazcą najbardziej błyskotliwych neologizmów. Bardzo trudno jest go przetłumaczyć, znaleźć odpowiednie terminy w języku polskim. Uważam, że jest najwybitniejszym żydowskim poetą na świecie, który miał pecha. Był wielokrotnie nominowany do Nagrody Nobla. Ostatnio wygrał Izaak Baszewis Singer – którego Suckewer nie mógł znieść – który wyrwał mu Nobla.

Moim zdaniem, Singer jest bardzo dobrym pisarzem i godnym laureatem nagrody [Nobla]. Wielu krytyków uważa, że ​​nie dorównywał swemu bratu Jehoszui Singerowi. Jest jeden powód, dla którego twierdzę, że byli na równi, a w pewnym momencie przewyższył swojego brata. Podczas gdy Jehoszua jest wyjątkowo zamknięty w świecie żydowskim, Baszewis Singer wprowadził tematy, elementy, które można z łatwością przenieść do literatury światowej. Bellow [Saul Bellow, urodzony w 1915, w Kanadzie amerykański powieściopisarz] przetłumaczył go na angielski i te tłumaczenia były niesamowite. Moje własne przekłady opowiadań Singera zostały opublikowane w różnych periodykach. Kiedy Singer otrzymał Nobla w 1978 roku, przetłumaczyłem jego opowiadanie „Mendel Grabarz” dla „Przekroju” [ilustrowany tygodnik]. Muza [polski wydawca Singera] zawsze spieszyła się z publikacją i opublikowała go w tłumaczeniach z angielskiego, które często były kiepskie.

Singer wprowadził czytelnika do egzotycznej literatury żydowskiej, pokazał mu fragmenty świata chasydzkiego, przesycone mistycyzmem i jakimś nowym erotyzmem, którego wcześniej nie widziano w literaturze. Jest on wybitnym pisarzem, który znalazł swój moment. Perec, największy żydowski pisarz, w ogóle nie zaistniał w światowej literaturze, a Szolem Asz już tak. To w dużej mierze kwestia szczęścia, szansy.

Asz miał szczęście ożenić się z bardzo ładną, bardzo postępową i bardzo energiczną kobietą, która wprowadziła go w świat inteligencji, świat polskich pisarzy. Jej ojciec był wybitnym znawcą języka polskiego i nauczycielem języka hebrajskiego. Żyjący w tym samym czasie, Icie Meir Weisenberg, pisarz obdarzony ogromnym talentem, zadebiutował opowiadaniem o tym samym tytule, co historia Asza – „Miasteczko”. Dowiódł swego wielkiego talentu, ale poślubił jędzę, piekielną kobietę, która nie pozwoliła mu pracować, nękała go, i w rezultacie nigdy nie opuścił granic żydowskiego świata. Asz był jedynym pisarzem, który zarabiał na życie pisząc. Przetłumaczyłem trzy jego dzieła: „Mąż z Nazaretu”, „Czarodziejka z Kastylii”, czyli osiem opowiadań, piękną książkę i „Kidusz Haszem”.

Asz był urzeczony tematem tych śladów chrześcijaństwa, które rozwinęły się z żydowskich korzeni. Nie chcieli drukować go w Forwerts; zatrzymali druk „Męża z Nazaretu”, nieprawdaż? Pewnego rodzaju cenzura. Redaktorem, nie pamiętam jego imienia, mógł być Rozenberg, zorganizowano jego bojkot, jako zdrajcy i odstępcy. W Palestynie, gdzie mieszkał Asz, była demonstracja przeciwko niemu. To musiał być 1940 rok. Powstał Komitet Obrony Asza pod przewodnictwem Mordechaja Canima, imigranta z Polski i znakomitego dziennikarza, i wydali go po hebrajsku. Wdowa po nim miała cały jego dorobek. Mieszkała w Londynie. Poprosiłem ją, żeby mi to udostępniła. Nie chciała, ponieważ żywiła wielką urazę do Żydów. Na pogrzeb Asza w Londynie przybyło nie więcej niż siedem osób. Żydzi go zbojkotowali. A był genialnym pisarzem.

Perec także, jak uważam, był wielkim pisarzem, który nie miał szczęścia. To jest inny rodzaj literatury, pochodzi z innego świata. Perec nie był ortodoksyjnym Żydem zamkniętym w Talmudzie, ponieważ miał świeckie wykształcenie. Korespondował z narzeczoną po polsku. Napisał swoje pierwsze wiersze po polsku. Jest tam piękne opowiadanie w języku jidysz pod tytułem „Dusza”, które sam przetłumaczył na język polski. Później ja również je przetłumaczyłem i opublikowałem w kolekcji „Opowiadania chasydzkie i ludowe”. W tej sprawie doszło nawet do sporu z Chone Szmerukiem [znawcą jidysz i historykiem], który chciał razem ze mną pracować nad serią. Szmeruk zaproponował, abyśmy opublikowali oryginalne tłumaczenie. Było tak słabe, że nie mogłem się zgodzić. Przetłumaczyłem kilka opowiadań Pereca.

Kiedyś przetłumaczyłem „Żydów dnia powszedniego” Perlego. Była to część trylogii, nad którą pracował w getcie warszawskim. Drugi i trzeci tom zawsze trzymał w walizce, z którą wszędzie chodził. Któregoś dnia na ulicy doszło do łapanki, został złapany, a walizka gdzieś została. Rachela Auerbach [68], która go szukała, pobiegła po walizkę, ale już jej nie było. Perle został zabity w getcie.

Dzisiaj planuję swój tydzień pracy z góry, ale pracuję każdego dnia, co pozwala mi pozostać w formie. Kiedyś byłem niesamowicie produktywny. Kiedyś tłumaczyłem, można by powiedzieć, z głowy, ale teraz muszę intensywnie myśleć. Na publikację Wydawnictwa Dolnośląskiego czekają moje przekłady Baszewisa – dziesięć opowiadań przetłumaczonych z oryginału – i moje największe osiągnięcie „Agady talmudyczne”. Opublikowali już moje „Midrasze”, a teraz kolej na „Agady”, które mają około 600 lub 700 stron.

Właśnie skończyłem tłumaczenie Kacyzne. Tytuł brzmi „Silni i słabi”. Chodzi o okres obejmujący początek I wojny światowej, narodziny Polski i rewolucję sowiecką. Czas rosnącego rozwarstwienia w społeczności żydowskiej, kryzys jednych ideologii i narodziny nowych, a także zawiera bardzo dużo faktów historycznych. Jest to bardzo interesująca powieść, ale czasami pisanie jest tak strasznie trzeciorzędne, że doprowadza mnie do szału. Jest również wiele powtórzeń, takie proste błędy edycji. Aby ominąć niektóre rzeczy, wycinałem czasem fragmenty tekstu. Niestety, straciłem dwa duże rozdziały ponieważ moja sekretarka z gminy żydowskiej, Polka, która przepisywała dla mnie tłumaczenia od 20 lat i mogła odczytać moje pismo lepiej niż ja, umarła nagle w pracy. Ukryła te teksty gdzieś w taki sposób, że nie można ich było znaleźć. Ale jakoś udało mi się ukończyć to tłumaczenie po prawie dwóch latach pracy.

Przetłumaczyłem z hebrajskiego osiem opowiadań Agnona. Również zostały opublikowane przez Wydawnictwo Dolnośląskie. Trudniej mi tłumaczyć z hebrajskiego niż z jidysz. Bo on pochodził z Buczacza i jego hebrajszczyzna jest hebrajszczyzną diasporową, to jest moją i jego stosunkowo łatwiej tłumaczyłem niż innych. Natomiast na przykład proza ​​Amosa Oza zawiera wiele słów lub wyrażeń, które są mi obce. Moje doświadczenia z tłumaczeniami doprowadziły mnie do wniosku, że język polski jest idiomatycznie bliższy jidysz niż hebrajskiemu, pomimo faktu, że jidysz zawiera ogromną liczbę słów hebrajskich, około 20 procent. Moim zdaniem literatura jidysz pozostawiła bogatszą spuściznę dzieł pierwszorzędnych niż literatura w języku hebrajskim. Jest to literatura bardziej światowa, uniwersalna i mniej hermetyczna. W rzeczywistości jestem niespełnionym pisarzem. Celowo niespełnionym. Zdecydowałem, że cokolwiek bym napisał, nie byłoby tak dobre, jak dzieła, które tłumaczyłem.

Przez kilka lat uczyłem hebrajskiego na Uniwersytecie, równolegle z nauką języka jidysz. Przez wiele lat uczyłem w TSKŻ [Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce] – około 700 uczących się obu języków przeszło moje zajęcia. Wciąż uczę jidysz w Teatrze Żydowskim dwa razy w tygodniu.

Większość moich uczniów to Polacy, a nie Żydzi. Ale muszę być nieczuły, ponieważ kiedy ich uczę, nie obchodzi mnie to w najmniejszym stopniu. Ci młodzi Żydzi dzisiaj pochodzą z innego świata. A ci Polacy też nie są w pełni z tego świata. Gdzieś się spotykają. Jest grupa, która uczyła się ze mną jidysz od lat, wszyscy Polacy. Studiowaliśmy literaturę jidysz i omawialiśmy ją w jidysz. Teraz postanowili spotykać się w prywatnym mieszkaniu, aby porozmawiać w języku jidysz. I oni to robią. To rodzaj klubu polskich jidyszistów.

Jaki był mój pierwszy język: jidysz czy hebrajski? To dylemat, który Żydzi mieli od narodzin swojej świadomości narodowej. Żydzi zawsze używali kilku języków. Był to albo hebrajski i aramejski, albo hebrajski i grecki dla elity. Za czasów babilońskich częściej używano aramejskiego niż hebrajskiego. Później, w czasach perskich, elita pisała po persku i po aramejsku. Następnie przyszedł język arabski; w końcu Majmonides pisał po arabsku. Później przetłumaczył arabski na hebrajski. Potem był język hiszpański i żydowski język ladino, potem niemiecki i stąd dawny język jidysz – starożydowski. Mówiąc we wszystkich tych językach, Żydzi zawsze używali hebrajskiego w piśmie. Kiedy rozpoczęły się krucjaty, Żydzi zostali zamknięci w gettach, a ich niemiecki zaczął się pogarszać, zmieniając się w żargon, ponieważ został odcięty od niemieckiego korzenia. Współczesny jidysz rozwinął się ze starożydowskiego na początku XX wieku. W Talmudzie napisano, że grecki jest najlepszym językiem do śpiewania, łacina by dowodzić armią, hebrajski aby opowiadać historię, a aramejski, żeby mówić. Dodam, że to, co najlepsze z tych wszystkich języków można znaleźć w jidysz.

Miałem okres w życiu, kiedy hebrajski zyskiwał przewagę nad jidysz. To była ideologia, syjonizm. Jednak nigdy całkowicie nie opanowałem hebrajskiego. W naturalny sposób wchłonąłem jidysz. Jidysz jest dla mnie bardziej emocjonalny. Przeklinasz w nim, błogosławisz w nim, wyrażasz w nim swoje pierwsze uczucia. Do dziś liczę w jidysz, nie po polsku. Mam bliskie relacje z Polakami. Był czas, kiedy na pamięć znałem „Bieniowskiego”, Kochanowskiego, Asnyka. A dzisiaj? Od czasu do czasu rozmawiam w jidysz z tymi, którzy przyjeżdżają odwiedzić ten kraj. Tu, w Warszawie, nie ma nikogo, z kim mógłbym rozmawiać w jidysz. Tylko z Kacem [Daniel Kac, jeden z ostatnich żyjących jidyszystów, pisarz], który często mnie wzywa, by zadać pytanie: „Co to jest po polsku?” i nie rozmawiamy po polsku, ale po żydowsku.

Jest wielu, których nauczyłem jidysz. Niektórzy tłumaczą, inni uczą jidysz na uniwersytetach. Był jeden chłopak, który uczył się ze mną przez kilka lat. Przyjechał nocnym pociągiem z Poznania i uczyłem go za darmo, ponieważ zdałem sobie sprawę, że był bardzo utalentowanym chłopcem. Przetłumaczył „Ulicę” Rabona. Zrobił to dość dobrze, więc będzie ktoś, kto będzie kontynuował tę pracę. Dla mnie jest ważne, żeby ta seria tłumaczeń była kontynuowana. Przed 1968 chodziłem regularnie do teatru żydowskiego, oczywiście w cywilnym ubraniu. We Wrocławiu, gdzie uczyłem w Szkole Piechoty, chodziłem też na wszystkie przedstawienia. Teatr w Warszawie znajdował się w baraku przy ulicy Królewskiej, w miejscu, gdzie dziś stoi hotel Victoria. Był to budynek Teatru Wojska Polskiego, później przekazany Teatrowi Żydowskiemu. Po wojnie w Polsce istniały dwa teatry żydowskie. Łódzki teatr Idy Kamińskiej – teatr znajdował się w budynku obecnego Teatru Nowego – i we Wrocławiu. Następnie w latach pięćdziesiątych teatry zostały połączone w jeden, państwowy teatr z siedzibą w Warszawie. To był teatr objazdowy. Pamiętam produkcję „Meira Ezofowicza”, w której Ida Kamińska miała piękną, cichą rolę, a Juliusz Berger zagrał młodego Ezofowicza.

Mój osobisty związek z teatrem żydowskim w powojennej Polsce zaczął się tak naprawdę w 1969 roku. Byłem już emerytem. Stało się to po usunięciu Żydów z polskiej armii. I pewnego dnia zjawił się, nie pamiętam jego nazwiska, przedstawiciel Teatru Żydowskiego po Idzie Kamińskiej. Ida Kamińska wyjechała w 1968 roku i objął wtedy teatr chyba Juliusz Berger. Pierwszy dyrektor, przed Szurmiejem. I zjawił się u mnie chyba jego dyrektor administracyjny, który pochodził z tego samego miasta co ja, z Kowla pochodził. Tak, że on mnie znał. Ja go mniej znałem. On wiedział, że ja znam żydowski, znam hebrajski. Czy bym się nie podjął nauczania języka żydowskiego, nowej generacji aktorów. Po odejściu Idy Kamińskiej pozostało tylko siedmiu aktorów. Cóż, nie można wystawiać z siedmioma aktorami. Zgodziłem się, ponieważ nagle odkryłem w tym cel. Zadanie, które mogłem wykonać. Zaczęła się rekrutacja wśród młodych Żydów, którzy nie wyjechali w 1968 albo 1969 i zacząłem ich uczyć. Potem następnie, po dwóch latach, kiedy oni weszli w tak zwany wiek średni, to następne grupy, które już składały się z mieszanych małżeństw, potem już zupełnie prawie bez Żydów. I przez cały ten czas służyłem w teatrze jako konsultant i tłumaczyłem kwestie na słuchawki [tłumaczenie symultaniczne na język polski].

Wystąpiłem również w dwóch sztukach. Szurmiej wpadł na ten pomysł, aby zaoszczędzić pieniądze. W Izraelu musiałem wystąpić w sztuce, którą przetłumaczyłem z rosyjskiego na jidysz. To był „Zmierzch” Babela. Pamiętam, że po występie w Izraelu niektórzy Żydzi pojawili się za kulisami, by wyrazić swoje oburzenie, że wystawiliśmy tę sztukę. Akcja rozgrywa się na „Mołdawance”, w żydowskim podziemiu, gdzie Antek jest złodziejem, a Mańka jest dziwką – jak żydowski teatr może pokazywać takie rzeczy? Przetłumaczyłem „Dybuk” na polski i grałem szamesa. To było w latach 80. XX wieku już po naszych gościnnych występach w Izraelu.

Pierwszy raz spotkałem Idę Kamińską, kiedy przyjechała do Polski w rocznicę śmierci swojej matki, Estery Racheli Kamińskiej [jednej z największych aktorek teatru żydowskiego w Europie przed II wojną światową], która jest pochowana na cmentarzu żydowskim w Warszawie. Na Zachodzie Ida nie zrobiła spektakularnej kariery. Czuła się głęboko rozgoryczona. Zatrzymała się w hotelu Bristol i chciała się spotkać z aktorami Teatru Żydowskiego. Wszyscy poszliśmy na obiad. Pamiętam nie kończącą się kolejkę polskich aktorów i aktorek, którzy przyszli do teatru, by pokłonić się przed Idą Kaminską i wyrazić swój żal z powodu jej emigracji. W Ameryce napisała książkę ze wspomnieniami, miała kilka występów w telewizji i to tyle. Pojechała do Izraela, żeby tam stworzyć teatr jidysz, ale atmosfera była niesprzyjająca i zgorzkniała wróciła do Ameryki.

Różnica w jakości pomiędzy teatrem za czasów Idy Kamińskiej a teatrem w kolejnym okresie jest ogromna. W jej czasach każda produkcja była ważnym wydarzeniem artystycznym. Wszystko to skończyło się wraz z jej odejściem. Nie mówi się o współczesnym teatrze, ponieważ nie ma o czym mówić. Pustka jest ogromna. Powodem jest to, że nie ma dobrych reżyserów ani dobrych aktorów. Jednak może nie wszystko jest utracone bezpowrotnie. Rośnie nowe i dość aktywne pokolenie, więc kto wie?

Stworzenie Państwa Izrael stanowiło spełnienie marzenia, które pogłębiło się na przestrzeni lat. Państwo Izrael jest jednym z głównych gwarantów ciągłego istnienia narodu żydowskiego. W przeszłości religia zapewniała więź łączącą wszystkich rozproszonych Żydów. Uważam, że wszystkie centra Diaspory powinny być gwarantami istnienia państwa Izrael. Diaspora ma ogromne znaczenie dla Izraela. Nie jestem pewien, czy Izrael to rozumie.

Pierwszy raz pojechałem do Izraela w 1980 roku. Nie miałem żadnego kontaktu z rodziną mojego kuzyna. Pewnego dnia poszedłem do Yad Vashem w sprawie działalności Archiwum Ringelbluma – chcieli, żebyśmy przekazali im archiwum, ale sprzeciwiliśmy się temu pomysłowi, ponieważ bez archiwum cały nasz Instytut [Żydowski Instytut Historyczny] nie ma żadnego sensu. Biorąc jednak pod uwagę, że najcenniejsze dokumenty w Archiwum Ringelbluma były pisane na maszynie lub ręcznie i kalkowane, w niektórych przypadkach nawet pięć razy, a pierwsza kopia jest prawie równie czytelna jak oryginał, mogłem omówić z nimi przekazanie kopii. Zawarliśmy umowę. Przy tej okazji spotkałem mężczyznę, który zaprosił mnie na obiad. Siedzimy więc w jego domu i okazuje się, że jest rodowitym Chełmianinem, a ja udzielałem korepetycji dziewczynom z Chełma, bo było tam żydowskie gimnazjum bez akredytacji, więc jego uczniowie kończyli ósmą klasę w mieście, w Kowlu. Uczyłem jedną młodą dziewczynę, która nazywała się Duniec. Pochodziła z najbogatszej rodziny w Chełmie.

Mój gospodarz zaczął się chwalić swoimi bliskimi relacjami z Beginem, ciągle rzucał nazwiska generałów i tak dalej. Więc mówię do niego: „Słuchaj, czy znałeś Jundowa?” „Ależ oczywiście, że tak. Ale skąd ty go znasz?” „On jest moim najbliższym kuzynem.” Odpowiedział: „Dobrze, ale Jundow nie żyje.” „Wiem, ale jego żona wciąż żyje, a ja nie mam jej adresu. Nie ma jej w żadnej książce telefonicznej, nie mogłem jej znaleźć.” „Zaczekaj chwilę.” – powiedział – „Pracuje w Sztabie Generalnym.” Zadzwonił do sekretariatu i chwilę później dał mi jej numer telefonu i adres. Kiedy zadzwoniłem, wdowa po Januszu odebrała telefon. Oczywiście natychmiast mnie tam zawiózł. Gdy dotarliśmy do jej domu, wszyscy już tam byli, cała rodzina. Byłem bardzo wzruszony.

Kiedy przyjechaliśmy z Teatrem Żydowskim w latach 80. XX wieku, było to wielkie wydarzenie, ponieważ granice nagle zostały otwarte. Nie mogliśmy udać się bezpośrednio do Izraela, tak długo jak nie było dobrych stosunków dyplomatycznych, więc pojechaliśmy najpierw do Belgradu – gdzie nasi aktorzy wystąpili w amerykańskiej serii „The Winds of War” – a stamtąd wybraliśmy się do Izraela. Na lotnisku czekał na nas tłum dziennikarzy. Nie mówili w jidysz. Reżyser powiedział w pewnym momencie: „Macie trudne zadanie, ale mamy tu Friedmana – on mówi po hebrajsku.” Więc otoczyli mnie jak przysłowiowe pszczoły. I rozpoczął się wywiad. Nie używałem tego języka przez sześćdziesiąt lat, ale podczas tej rozmowy czułem się tak, jakbym właśnie skończył moje lekcje. Moi szkolni koledzy, którzy wyjechali w latach trzydziestych, zobaczyli nasze przybycie w telewizji i zaczęli dzwonić do hotelu. To przyjęcie na lotnisku kosztowało mnie nieprzespaną noc, ponieważ wszyscy dzwonili. Moja ostatnia wizyta w Izraelu miała miejsce podczas Światowej Rady Jidysz, jakieś osiem lat temu.

W Polsce mamy niewielką społeczność żydowską podzieloną na szereg organizacji i stowarzyszeń. Mamy dwa żydowskie czasopisma. Zasadniczo mamy wszystkie cechy wielkiej wspólnoty, z tym wyjątkiem, że brakuje ludzi. Gdy ktoś pyta: „Czego potrzebują polscy Żydzi?” odpowiadam: „Żydów.” Zawsze są dwa punkty widzenia: jeden pesymistyczny i drugi optymistyczny. Niektórzy dostrzegają w młodych ludziach nadzieję. Pociągają ich sprawy żydowskie, mimo że często mają katolickie pochodzenie. Może się tu rozwinąć nowy typ społeczności żydowskiej, ale byłby on bardzo różny od historycznej społeczności Żydów polskich.

W 1991 roku do Warszawy przyjechał Miles Lerman, pierwszy dyrektor Muzeum Holokaustu. Nie mieli zbyt wiele materiałów do muzeum, chociaż gromadzili je na całym świecie. Powiedział „Pomogę Ci z archiwami, ale pożyczysz nam jedną z dwóch puszek po mleku Ringelbluma.” Zrobiliśmy to, pożyczając, jak to mówią, na wieczność, mając świadomość, że nigdy tego nie zwrócą. Niemniej jednak nalegaliśmy, aby była to pożyczka. [Pojemnik na mleko został wypożyczony na wystawę do Muzeum Holokaustu w 1991 roku. Umowa depozytowa jest odnawiana co pięć lat.]

To było prawdopodobnie w 1991 roku podczas jednej z wizyt papieża Jana Pawła II w Warszawie. Papież wyraził chęć spotkania ze społecznością żydowską. W tym czasie istniał tak zwany Komitet Koordynacyjny zrzeszający kilka żydowskich organizacji. Byłem wówczas przewodniczącym Żydowskiego Instytutu Historycznego i przewodniczyłem, w ramach systemu rotacyjnego, Komitetowi, który obejmował także JSCS i żydowską wspólnotę religijną. Byłem pod ogromnym wrażeniem jego dobroci serca i bezpośredniości. Czuliśmy, że mamy do czynienia z osobą o wyjątkowym znaczeniu w historii papiestwa. Powitał nas tak, jakbyśmy się znali. Zaprosił mnie nawet, abym usiadł obok niego. Myślą przewodnią mojego wystąpienia, oprócz słów uznania dla papieża, który zajął pozytywne stanowisko wobec Żydów, była prośba o podjęcie wysiłków na rzecz dyplomatycznego uznania Izraela.

Papież jest człowiekiem sprawiedliwym, jak cadyk. I w oczach mędrców z Talmudu i kabalistów taki człowiek w hierarchii świętości i ważności jest wyżej niż aniołowie. Aniołowie śpiewają pieśni pochwalne i wykonują polecenia, podczas gdy cadyk, chasyd lub sprawiedliwy człowiek czasami ma szansę zmienić sąd Boży, ponieważ jego prośby, kierowane bezpośrednio, mogą zostać spełnione. Anioł dostaje polecenie, żeby zejść na ziemię, aby chronić tego człowieka, podczas gdy cadyk robi to z własnej woli. Z tego powodu stoi wyżej niż anioł w hierarchii ważności.

Od czasu wizyty papieża dialog chrześcijańsko-żydowski jest bardziej widoczny w Polsce, co jest niezwykle potrzebne. Kumulacja stereotypów była w Polsce znacznie większa niż gdziekolwiek indziej. Na przykład ostatnio pojawił się problem zaangażowania Polaków w ratowanie Żydów. I rzeczywiście, istnieje stereotyp, że w czasie wojny Polacy byli szmalcownikami i antysemitami. Nawet sprawiedliwi spośród Polaków nie obnosili się z tym, co zrobili.

Czy Polska jest krajem antysemickim? Polska to kraj, w którym są także antysemici. Normalnie to jest, w Polsce ludyczny trochę, trochę śmieszny antysemityzm obrzędowy. Ale Polska jest również krajem, w którym istnieje ogromna liczba ośrodków, które sprzeciwiają się antysemityzmowi. Muszę powiedzieć, że z wyjątkiem polityki prowadzonej w wojsku nie doświadczyłem antysemityzmu. Miałem to szczęście, że zawsze znajduję się w bardzo postępowym towarzystwie.